Amnestia Ba Kazu 1974 – 1999

JSMP :

Sei Halakon Istoria TL
DILI – Tuir observasaun Judicial System Monitoring Programme katak, foo amnestia sen iha lialoos sei halakon oportunidade atu estabelese história en jeral, konkreta, no factual konaba akontesimentu tomak ne’ebe akontese durante tempu 1974 too 1999.

JSMP mos haktuir katak, amnestia hanesan dalan ida fo oportunidade mos ba governu e elementu sira seluk hodi halo aat ka rezeita tomak faktus história iha tempu passadu.

Relatorio JSMP ne’ebe diario ne’e asesu haktuir katak, garantia hodi foo amnestia jeral ba atór krime grave durante 1974 too 1999, sei fo influensia direitamente ba sistema judisiariu Timor Leste no iha possibilidade hodi sai dezafia ka obstakulu real ba sistema judisiariu iha rai laran.

Ho razaun ne’ebe haktuir mak, amnestia jeral ba atór krime grave, neneik maibe sertu sei bele hasa’e tensaun ódiu ka vingansa social ne’ebe pro amnestia no sira ne’ebe maka anti ba amnestia hodi aproveita pekadu ka krime iha tempu uluk sen iha lia-loos.

JSMP mos komenta katak, amnestia ba krime grave hakuran valores justisa. Karik bainhira Prezidente da Repúblika deklara katak iha possibilidade foo perdaun ba krime grave iha 1974 – 1999 maka realmente ne’e hanesan legaliza amnestia jeral de facto, “ dehan JSMP iha nia relatorio.

Relatorio ne’e hatutan katak, bainhira amnestia jeral ne’e foo, klaru desizaun ne’e abertamente pelu kontrariu ho lei no konstituisaun TL, liu-liu artigu 95. 3 (g) no 160, 163 mos artigu 9 nomos 23, no lei internasional e konvensaun internasional ne’ebe mak Timor Leste ratifika ona, liu-liu konvensaun Direitu Sivil no Politika Parte II artigu 2. 3 no Parte III artigu 6. 3, mos Estatutu Roma artigu 5.

Tuir JSMP nia hare, TL hanesan estadu soberanu devia tane aas prinsipiu estadu de direitu demokrátiku ne’ebe obedese ba lei tuir konstituisaun artigu 1. 1 no artigu 2. 2.

JSMP hanoin katak wainhira estadu ida hakarak ema haré hanesan estadu de direitu demokrátiku maka deve-ser ke priense kriteriu ; lei deve-ser hanesan komandante supremu katak lei deve-ser tane aas no tau iha fatin ne’ebe aas husi interese tomak tantu interese politiku, partidu ka partes balun.

Prosedimentu legal ne’ebe klaru ba kazu tomak sen iha influensia husi partes barak, garantia ema tomak hanesan iha lei ninia oin, iha separasaun poder. Haré kriteriu JSMP hanoin, bainhira lideransa sira husi nasaun ne’e hakarak foti desizaun foo amnestia, importante foo definisaun klaru, “ haktuir iha relatorio ne’e.

JSMP mos haktuir katak, justisa ne’ebe sai hanesan dezeju husi povu TL agora, parese hanesan deit esperansa ne’ebe mak sei la-realiza tanba lideransa masimu estadu TL komesa hanoin fo amnestia jeral ba kriminozu funu nian, atór ba violasaun direitus humanus, krime kontra humanidade mesmu planu ne’e hetan objesaun husi povu tomak tantu ne’e husi ONG, akadémiku sira, parte Igreja nomos vítima rasik, familia vítima husi krime durante tempu okupasaun no invasaun husi Indonesia durante tinan 24.

Organizasaun Naun Govermental JSMP nia hanoin katak atu foti desizaun hodi fo amnestia jeral la’os buat ida ke fasil, tanba relasiona ho povu TL tomak ne’ebe mak kleur tebes sai hanesan vítima ba krime durane tempu okupasaun ne’e.

Tanba ne’e JSMP sente presiza atu fo opiniaun legal antes estadu realiza dezeju ne’e iha tempu oin mai, bazeia ba Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor Leste ne’ebe iha kompetensia atu fo amnestia mak Parlamentu Nasional deit, bazeia ba iha artigu hanesan tuir mai ne’e, 95: (Kompetensia Parlamentu Nasional Nian) 3. Parlamentu Nasional sei Halo mos (g) Amnestia.

Mesmu Parlamentu Nasional hetan kompetensia hodi fo amnestia bazeia ba artigu 95.3 (g) Konstituisaun no Prezidente da Repúblika mos hetan kompetensia bazeia ba artigu 85 (i) hodi fo perdaun ka indultu no halo redusaun ba iha pena sentensa, karik artigu hirak ne’ebe refere iha leten direitamente bele uza hodi nune’e ezerse kompetensia hodi fo amnestia ba kazu krime grave 1974 – 1999?.

Kompetensia tomak ne’ebe fo ba iha Prezidente da Repúblika no Parlamentu Nasional tenki mos bazeia ba iha ou tuir kompetensia sira seluk ne’ebe mos regula ka estipuladu tiha iha konstituisaun. Nune’e iha artigu balun ne’ebe eziste iha konstituisaun mos bandu hodi fo amnestia jeral ba iha atór krime grave iha TL ne’ebe akontese durante tempu 1974 – 1999.

Artigu 160 no163 Konstituisaun, artigu 160 regula katak krime grave ne’ebe akontese iha loron 25 de Abril 1974 até 31 de Dezembru 1999 (ne’ebe konsidera nu’udar Krime kontra Humanidade, Genosida, ou Krime Guerra/Funu) tenki prosesa nu’udar krime iha tribunal nasional ka tribunal internasional.

Artigu 163(1) estipula katak juiz iha tribunal nasional ou internasional sei ou bele julga kazu krime grave ne’ebe akontese iha tinan 1974 – 1999 no tenki prosesa to’o kazu ne’e deklara katak remata.

Bazeia ba lei internasional, amnestia jeral ba kazu krime Guerra/funu, krime kontra humanidade, krime ne’ebe hanaran Genosida kontra étniku la hetan lisensa. Ne’e bele hare iha Konvensaun Internasional Direitu Sivil no Politika iha parte II liu-liu iha artigu 3 (a, b, c) no iha parte III artigu 6.3 nomos iha Estatutu Roma ne’ebe Estadu Timor Leste ratifika tiha ona iha loron 6 Setembru 2002 deklara iha parte II Jurisdisaun, lei ne’e bele adopta no aplika, liu-liu iha artigu 5 konaba Krime ne’ebe inklui iha juridisaun tribunal. (ki)