Tuesday, April 22, 2008

Vitima Masakre Igreja Likisa


“Nai Ulun, Hanoin Netik Hau”

Ho lian kotu-kotu, matan we turu ba daruak habokon hasan aman oan nain lima Jose Mendes Nunes Serrão. Nesesidade uma laran nomos futuru oan sira hanesan prekupasaun ba nia.
“Labarik sira ne’e hatene iha deit, nunka mais atu laiha, “ dehan eis funsionario komunikasaun (penerangan) iha tempu Indonesia.

Vitima masakre Igreja Likisa tinan 1999 haktuir, “hau sente triste tebtebes tanba tuir rekrutamentu funsionario dala tolu ona ho milisia, milisia mak liu no hetan servisu. Hau lakohi hakruk tan ba ema boot sira atu bele foo servisu ba hau. Maibe oinsa governu ne’e bele foo servisu kikoan ida ba hau para bele sustenta hau nia oan sira, “ katak nia.

Tuir Mendez tempo Indonesia servisu iha departementu komunikasaun (penerangan) golongan rua. “Hau loreadu (pegawai teladan-red), hau ba kaer liman ho Soeharto (matebian eis Presidente Indonesia), governu Indonesia haruka hau ba study banding (estudu komparativa-red) to Malaysia”. “Maibe hau lori hau nia sertifikadu sira ne’e hanesan laiha louvor, “ nia kestiona.

Servisu nebe nia husu maizumenus hakmaan responsabilidade hanesan aman ba fen no oan sira. “Hau la persija ema boot, maibe level ho osan oituan, tanba servisu hanesan security todan ba hau, “ nia haktuir hodi hatudu fitar iha kakorok nebe eis milisia Besi Merah Putih tá momentu akontesementu tinan sia liu ba.
Nia konta, fitar iha kakorok rai hela susar ba nia. “Hau han minutu 20 tenki troka liman sorin, labele lori todan, kous hau nia oan ikun Saturnino dos Santos Serrão tinan hat la kleur ida, ne’e susar los ba hau, “ tenik Jose Mendez.
Moras nebe nia sente, tempo governu anterior hetan surat rekomendasaun husi administrador ba iha ministeriu saude atu oin-nusa bele hetan tratamentu maibe resposta nebe nia hetan mak laiha orsamentu. Maibe, surat rekomendasaun agora dadaun rai hela.

Tuir nia katak, nudar nai ulun labele hateten ba vitima orsamentu laiha maibe oinsa atu hateten deit hein lai.

“Durante ne’e, hetan deit tratamentu aimoruk hanesan paracetamol, amocxylin. Dala ruma kose mina foho rai hodi nune’e kakorok bele mamar, “ tenik tan nia.

“Hein katak ho graca Nai Maromak, liu husi ita boot jornalista sira, ulun boot balun karik le jornal, hanoin netik hau, hodi foo servisu, “ hatutan kaben husi Angela Lucia Carvalho ho esperansa katak, loron ruma bele iha servisu ba nia.

Ami jornalista so hatoo deit liu husi hakerek, “ Afonso Pereira jornalista The Dili Weekly hateten.
Dadaun ne’e, nesesidade lorloron nomos osan ba oan sira nian eskola, nia konfesa ema estranjeiru husi Inglatera nebe nia lakohi temi naran, servisu volontariu iha Ministriu Solidaridade mak ajuda.

“Malae dehan ba hau katak labele ajuda tanba laiha kompetensia tanba malae ne’e mos servisu volontariu. Maibe kuandu persija buat ruma sempre ajuda hanesan fos, mina, osan ba labarik nia eskola. Hau laran metin deit ba malae ne’e, “ Mendes realsa.

Hanoin hikas tinan sia masakre Igreja Likisa nebe komemora iha sesta loron 04 fulan Abril 2008 liu ba, fatin Likisa ho tema "Haluha Mak Labele, Justica Mak Dalan Los", vitima ne’e haktuir, “hanesan vitima, hau foo perdua ba maluk milisia nebe agora dadaun balun mai ona. Mais foo perdua la signifika katak haluhan justica”.

“Maromak perdua ema tanba nia la hatene saida mak nia halo. Hau perdua nia tanba hau la hatene katak nia mak halo sala, halo sala, ema ida nebe mak fahe kilat no foo osan, “ nia salienta.
Wainhira lembra fila fali akontesementu tinan sia liu ba, nia hateten triste tanba hanesan loron historiko, nebe nai ulun sira ladun foo importansia maibe ida ne’e hanesan prosesu. Loron masakre ne’e, valor tebtebes. Importante nia husu ba nai ulun sira, valoriza vitima nia terus, “ katak nia.

Koalia ba jornalista oin-nusa mak nia hetan kanek, Jose Nunes haktuir ho matan we halo situasaun intervista mos para iha minute balun nia laran, “hau hare, hau nia oan hau nia matan be tanis, hau nia oan ne’e la sala, hau sente triste tebtebes tanba hau nia oan ne’e kuitadu, sorte be la tá nia, “ nia hateten.

Canisio Teresa dos Santos tinan 12, eskola iha pre secundaria distritu Likisa klase I, agora dadaun sei trauma, “kalan dala ruma mehi at, temi bebeik besi merah putih. Nia mos sempre husu ba hau, apa nia kakorok ne’e tanba saida. Hau sempre taka, hodi hatan laiha buat ida. Buat ida viganza ne’e ba labarik sira nunka mais remata, “ nia konta.

Nia hetan tá, momentu kous hela Canisio nebe sei tinan hat. “Ho akontesementu ne’e mak halo hau nia oan too agora sei trauma. Hau mos koko ona husu ajuda iha PRADET (ONG nebe foo konseling-red).”

Alein de Canisio no Saturnino, oan seluk mak Maria Jose dos Santos Serrão,10, Carlos M.dos Santos Serrão,8, Nidia D.S.S tinan 6. (rita almeida)

Ativista Pro Referendum


Buka Justica,
Vitima Tenki Organiza An

LIKISA – Vitima violasaun direitus humanos tinan 1999 iha Timor Leste, persija organiza an hodi buka justica, lis los no reparasaun, “ katak Mugiyanto Koordenador Indonesian Associations of Families of the Disappeared.

Mugiyanto haktuir hanoin hirak ne'e ba Timor Post no Jornal Diario Nasional ho lian Indonesia, sesta, loron 04 fulan Abril iha seksaun hemu kafe, diskusaun publiku komemorasaun tinan sia Masakre Igreja Likisa 1999.
Nia hateten katak, tuir esperensia iha Indonesia wainhira vitima organiza an, parte kompetente rona liu vitima nia lian duke ezijensia nebe hatoo husi organizasaun direitus humanos.

“Vitima sira sente tebtebes saida mak hasoru ba akontesementu violasaun direitus humanos. Tanba vitima hanesan parte ida nebe forte tebes wainhira ejiji ba justica no lia los, “ katak eis aktivista pro referendum ne’e.

Futuru, tuir nia katak, vitima husi Indonesia no Timor Leste persija kaer liman hamutuk hodi ejiji ba justica no lia los. Tanba koalia konaba violasaun direitus humanos vitima Indonesia-TL iha vida nomos inimigo nebe hanesan, “ nia realsa.

“Wainhira, vitima organiza an no iha ona forsa. Hau fiar katak, nasaun mos iha ona situasaun nebe sei responde ezijensia vitima, “ dehan nia.

Tuir nia, Komisaun Verdade no Amizade entre TL – Indonesia hanesan mekanismo ida nebe elit politiku rai rua ne’e uza hodi taka lia los ba dalan justica. Tanba koalia konaba relasaun persija iha transparancia, “ tenik Mugiyanto.

Yanto la satisfas ho politika KVA, nia dehan, lolos estadu TL persija hare liu ba direitus vitima tanba nasaun hetan libertasaun husi sofrementu populasaun tomak nian, liliu vitima sira.

Koalia konaba reparasaun, persija defini klaru, tanba ho osan sei la kura kanek nebe vitima sira sente. Maibe trauma, moris nebe ema seluk estraga, nunka mais atu hotu, “ katak nia.

Asunto seluk nebe importante mak lia los tenki haktuir ho transparancia, tanba povo TL sei aprende husi tempu pasado atu prevene violasaun direitus humanos iha futuru, “ nia salienta.

Tuir nia, kastigo ba suspeitu hanesan ezemplu ida diak. Kuandu laiha kastigo ba suspeitu sira mak hanesan agora dadaun akontese iha oknum PNTL no F-FDTL hamosu violasaun direitus humanos ba ema inosente. Hirak ne’e tanba esperensia husi forsa Indonesia nian nebe rai hela mai TL, “ Mugiyanto hatutan.

Aktivista pro referendum husi Indonesia ne’e hanesan vitima wainhira hetan kastigo ba ninian involvementu hamutuk ho Timor oan hodi defende ukun rasik an iha tinan 1998.

Nia esplika IKOHI (Ikatan Keluarga Orang Hilang Indonesia) hanesan organizasaun ba vitima nomos familia vitima iha nivel nasional nebe mai husi Papua, Aceh no fatin seluk tan nebe mosu violasaun direitus humanos, no hari iha 1998.

Organizasaun refere luta ba direitu vitima violasaun direitus humanos oin-nusa bele hetan justica, lia los, reparasaun hanesan rehabilita, kompensasi nst. Maibe, esforso atu hetan justica no lia los ba vitima iha nasaun vizinho Indonesia sei hetan impaktu.

Mugiyanto haklaken katak, kontekstu politiku nebe iha, ema nebe involve iha violasaun direitus humanos iha pasado, sei domina iha elit politiko.

Nia foo ezemplu hanesan kazu-kazu violasaun direitus humanos iha Indonesia, hetan ona investigasaun husi komisaun nasional ba direitus humanos (Komnas HAM) no relata ona ba prokurador jeral nomos atu hetan julgamentu iha tribunal violasaun direitus humanos maibe hasoru dezafio tanba atu lao ba prosesu investigasaun, ema sira nebe involve, la marka prejensa.
Ne’e duni iha Indonesia, buat nebe importante mak oinsa vitima sira sai hanesan autor atu luta ba justica no lia los. (Timor Post)