Sunday, May 24, 2009

Bispo Belo

Bispo Belo : Sei La Akontese Buat Ida
DILI –
Bandeira nasional RDTL ne’ebe monu, kuarta (20/05) lokraik iha selebrasaun loron restaurasaun independensia tuir Bispo Carlos Filipe Ximenes Belo katak bandeira monu la signifika funu sei mosu fila fali. Se funu mosu tamba ita ema rasional maka provoka. Laos bandeira monu maka sei mosu funu.

"Kona bandeira monu ne'e, ema hosi Timor fo hatene hau. Maibé, hau hatan deit, katak ita Timor ema nebe fiar ba "supertição", ita fo interpretação oin-oin. Ba hau sei la acontece buat ida, nem aat nem diak. Ne'e duni ita lalika liga ba supertições...Laós bandeira monu mak sei funu fali. Se funu iha ita ema racional mak provoca. Se ita lakohi, funu mos sei la mosu, " hateten Amo Belo ba Celso Oliveira via email ho data 22 Maio foin lalais ne’e, ne’ebe diario ne’e copia liu husi http://www.celsooliveiratimor.blogspot.com/.

Kontrariu ho Bispo Belo, eis Primeiru Ministru no Sekretariu Jeral Fretilin Mari Alkatiri hateten katak bandeira monu signifika sinal ladiak.

"Ne'e sinal ladiak. Sinal good bye ba AMP, good bye ba Xanana, “ dehan Mari Alkatiri ba militantes no simpatizantes Fretilin, kuarta (20/05) lokraik iha sede Comite Central Fretilin-Komoro.

Hanoin seluk husi fontes balun ne’ebe diario ne’e hasoru, sabado (23/05) hateten katak, corpu iccar bandeira nasional ne’ebe hamonu bandeira hanesan sinal reflesaun ba Timor-oan hotu, liliu lider partidu politiku no ukun nain sira.

Prezidente Consellu Nasional da Juventude de Timor Leste, Leovigildo da Costa Hornai hateten, bandeira ne’e sagradu entaun lider sira no ukun nain nasaun ne’e atu halo reflesaun.

“Tamba bandeira hanesan transformasaun ruin no raan matebian sira nian. Karik lider sira seidauk halo tuir buat ruma ne’ebe naksalak, presiza buka tuir fali para kumpletu diak liu tuir tradisaun Timor nian, “ katak nia.

Suzelia Maria da Silva Soares jovem husi Beto-Komoro hateten hanesan sinal reflesaun tamba jovem barak mak seidauk servisu hamutuk atu kria dame no paz iha rai laran.

Miguel da Costa jovem husi distritu Baucau hateten, sinal ne’ebe hatudu ba povo Timor liliu ba lider politiku no ukun nain nasaun ne’e atu halo reflesaun ba hahalok ne’ebe liu ona.

“Lider nasaun ne’e tuur hamutuk atu kria unidade ba hametin paz iha rai laran, “ nia realsa.
Manuel Exposto nudar vendedor roda tolu husu ba nai ulun sira kria dame iha povo nia leet para bele moris hakmatek nune’e povo bele hatutan vida moris lorloron nian.

“Ami hakarak moris dame deit, ami lakohi terus tan, “ katak Exposto.

Estudante Universidade Nasional Timor Lorosa’e Mario Andrade hateten, akontesementu ne’e hanesan dezastre ida maibe ukun nain sira presiza halo reflesaun.

“Tamba tradisaun husi avo sira katak wainhira iha akontesementu ruma hanesan ne’e. Ezemplu seluk mak bikan ka kopu ruma monu husi liman hanesan sinal ne’ebe ladiak iha futuru. Ne’ebe presiza halo tuir, ” nia hatutan.

Izalde Santana hanesan funsionaria publiku komenta mos katak, kultura Timor ne’ebe fiar ba buat hirak ne’e hotu presiza halo tuir.

“Atu halo tuir ulun boot sira tenki tuur hamutuk para koalia ba malu atu hare naksalak iha parte ne’ebe, nune’e bele halo tuir ho diak atu foo hakmatek ba povo, “ nia realsa.

Iha intervista ne’e, fontes sira husu ba governu atu halo investigasaun no tinan oin mai presiza iha preparasaun masimu atu labele hamosu spekulasaun oinoin iha povo nia leet. (Timor Post)

Kongresso YPC


Kongresso : Partisipantes husi distritu Dili no Baucau wainhira partisipa kongresso Grupo Juventude ba Dame, sabado (23/05) iha Gimnacio-Dili.

Youth Peace Club Harí Atu Kria Dame
DILI –
Youth Peace Club (Grupo Juventude ba Dame) ne’ebe harí iha 2006 halao kongresso ba dahuluk, sabado (23/05) iha Gimnazio Dili ho objetivu atu legaliza organizasaun no estabelese struturu nasional.

Tuir komisaun organizadora ba kongresso Filomeno Soares Martins katak, atividade ne’e sei halao durante loron tolu, hahu sabado (23/05) too segunda (25/05).

Nia esplika, misaun no vizaun organizasaun ne’e mak kria dame no paz, tamba dala-barak ema hakilar ba jovem mak halo violensia. Ho organizasaun ne’e, koko atu oinsa juventude sai autor ba dame.

Martins hatutan, programa ne’ebe grupo juventude ba dame implementa ona mak hanesan oinsa foin sae sira iha bairo-bairo bele simu hikas deslokados ba ida-idak nia fatin nomos kria atividade amizade entre jovem iha bairo no IDP’s.

Partisipantes husi kongresso ne’e maizumenus hamutuk ema 500 mai husi distritu rua Dili no Baukau. Husi Baukau mak Caisido, Caibada no Venilale, Dili Komoro, Beto, Fatuhada no Taibessi.
Orsamentu ba kongresso ne’e hamutuk $15.000 mai husi World Vision Timor Leste no AUSAID.
Kongresso ne’e, la-hetan partisipasaun husi ulun boot nasaun, mesmo komisaun organizadora hatoo ona konvite ba Prezidente da Republika Jose Ramos Horta, Primeiru Ministru Xanana Gusmão, Prezidente Parlamentu Nasional Fernando Lasama de Araujo, Ministra da Justica Lucia Lobato, “ katak Martins.

Komisaun organizadora foin simu resposta konvite husi assesor Prezidente da Republika ba asuntu juventude katak, PR Ramos Horta sei partisipa kongresso ne’e iha loron ikus, segunda (25/05) ohin, “ hatutan tan Filomeno Martins.

Iha okaziaun ne’e, Prezidente Consellu Nasional da Juventude de Timor Leste, Leovigildo da Costa Hornai husu ba partisipantes sira atu kontribui ba desenvolvimentu.

Nia mos husu atu kontra Korupsaun Kolusaun no Nepotismu no hahi demokratizasaun iha Timor Leste.

Iha intervalu, liu husi intervista ba diario ne’e, Leovigildo da Costa Hornai hatutan, atu halakon KKN presiza iha instrumentu legal ida mak Komisaun Anti Korupsaun.

Nasaun atu sai diak, instrumentu hanesan KAK presiza iha para halao misaun ho loolos, nune’e bele kaer ema ne’ebe komete iha KKN hodi hatan iha tribunal no hetan kastigo iha komarka ba hahalok krime hanesan KKN, “ nia haktuir. (TP)


Pro Kontra Alkatiri – Xanana Hanesan Provokasaun
DILI -
Prezidente Consellu Nasional da Juventude de Timor Leste, Leovigildo da Costa Hornai hateten, kritika malu entre eis Primeiru Ministru Mari Alkatiri no Primeiru Ministru atual Xanana Gusmão ikus-ikus ne’e konaba korupsaun hanesan provokasaun, “ dehan nia, sabado (23/05) iha Gimnacio-Dili.

Tamba ne’e, nia husu ba juventude sira iha Timor laran tomak labele tau interese sai negativu maibe atu oinsa bele foti buat ne’ebe positivu,” katak nia, hafoin partisipa kongresso dahuluk organizasaun Grupo Jovem Ba Dame.

“Buat ida positivu mak aprende husi sira nian governasaun diak. Buat ne’ebe negativu lalika rona no lalika foo atensaun, maibe atu oinsa foo atensaun ba vida no problema interna hanesan problema edukasaun, problema futuru duke rona buat ne’ebe sadik malu. Tamba ne’e sei la ajuda nasaun no povo atu bele moris seluk, “ nia realsa.

Hanesan lider juventude ne’ebe hamahon-an iha CNJTL, stratejia ne’ebe uza atu konsola juventude sira mak koalia ba jovem 100 sei transfere ba ema lubun balun. Tamba fiark katak buat ne’ebe mak koalia laiha interese maibe konvida jovem sira atu hanoin kreativu ho potensia ne’ebe iha.

“Ba hau lider sira mesak ema matenek deit, maibe iha parte balun, ita mos presiza kritika hasoru sira nian asaun ruma, “ dehan nia.

Nia realsa, atu konsola jovem sira, partisipasaun media importante tamba iha rai barak, papel media mak importante liu atu hatoo buat hotu ne’ebe atu influencia ema nia hanoin.

Nia mos husu ba partidu politiku sira presiza eduka militantes ne’ebe demokrat, no presiza prepara lideransa iha futuru ne’ebe iha kualidade.

Wainhira nasaun ne’e sai paz, lider partidu politiku hotu persiza iha kontribuisaun mak promove kresimentu ekonomia povo, hadia lalais politika redusaun kiak iha TL, kombate korupsaun, loke kampu servisu ba jovem barak, “ nia reafirma. (Timor Post)

Thursday, May 21, 2009

Bandeira RDTL Monu

Foto TP/Eugenio Pereira

Estadu Hato’o Deskulpa
Xanana : Bandeira Ne’e Halo Hau Iha Ai-Laran

DILI - Estadu Timor Leste husu deskulpa boot ba ninia povu tomak no Timor-oan sira ne’ebe maka mate ona tanba independensia nasaun nian, relasiona ho bandeira nasional ne’ebe monu ba rai iha, kuarta (20/05) lorokraik, iha Palasio Governu.

Deskulpa ba povu ne’e hato’o husi Prezidente Parlamentu Nasional Fernando Lasama de Araujo no Primeiru Ministru Xanana Gusmao.

Tuir Lasama ho Xanana, bandeira sagradu nee monu laos tanba governu no membru Corpu Icar Bandeira Nasional ne’ebe hatun bandeira ne’e nia sala. Joven nebe maka kaer bandeira ne’e laos finje hodi soe bandeira ne’e ba rai.

“Ita hatene bandeira ne’e lulik no simblu nasional ita nian, nee duni tanba sira tau lubas iha liman maka koin. Ami husu ba povu hotu- hotu no matebian sira atu fo perdaun tanba nee laos sengaja,” tenik Lasama iha PN, kinta (21/05).

Iha fatin seluk, PM Xanana hateten nia parte agradese tebes ba membru CIBN ne’ebe bandeira monu husi nia liman ne’e tanba maske halo liman kois kaer bandeira, maibe nia tenki hakruk hodi foti rein nafatin bandeira ne’e.

“Ita hare joven ne’e la hakfodak, mais nia foti nafatin bandeia ne’e ho diak nudar pasu diak ba oin. Ne’e duni govenu labele fo sala ba labarik ne’e nia sala ou governu ne’e sala tamba promete deit loron seluk sira labele uza tan lubas kois ne’e,” haktuir nia.

Maibe, PM Xanana hato’o deskulpa barak ba povu tomak konaba insidente ne’e. “Hau hato’o deskulpa boot ba povu tanba ita kompre bandeira nee monu tanba kois. Tanba ita nia joven nee uja fali lubas nee maka kois monu nee,” dehan Xanana.

PM Xanana dehan, nia rasik ho povu TL terus hodi halo resistensia kontra okupasaun Indonezia durante tinan 24 nia laran tanba bandeira RDTL ne’e.

Ne’e duni nia husu ba komunidade atu komprende no labele foti politika oin –oin hodi hamosu fali rumoris.

“Bandeira nee halo hau iha ailaran tinan 19 no ba prizaun tinan 7 ne’ebe laos la troka bandeira ho diak. Maibe ami buka tinan – tinan atu respeita diak liutan bandeira ne’e,” katak Xanana.

Hatan konaba deklarasaun Dr. Mari Alkatiri katak bandeira ne’e monu sinal ladika ba governu AMP atu monu, PM Xanana responde nia governu sei la nakdoko.

“Hau husu deit nia (Mari) liafuan sira ne’e los. Mais ami bandeira monu husi leten nee dala ida tiha ona, mais ida nee atu aruma nee maka monu nee la iha problema ami kontinua ukun deit,” haktuir Xanana.

Iha sorin seluk, Deputadu PN Bankada Fretilin, Inacio Moreira katak ba oin governu tenki kuidadu didiak atu fo treinamentu ba membru CIBN hodi kuidadu didiak bandeira ne’e atu labele monu tan iha futuru mai.

Tuir Inacio katak, bandeira ne’e monu nudar sinal ladiak ba governu AMP hodi ukun.

“Se bandeira RDTL ne’e monu nudar sinal ladiak ba TL, ne’e duni estadu tenki hato deskulpa ba povu,” nia husu. (Timor Post)

Fretilin Kritika BM


BM Prezisa Ejiji Governu Kria Auditoria
DILI – Bankada opozisaun FRETILIN, kinta (21/05) ejiji ba Banku Mundial (BM) no parseirus desenvolvimentu sira ne’ebe iha interese ba projetu hari kapasidade jestaun finansas públiku nian (PFMCBP) atu ejije governu atu oinsa halo kedas auditoria externa konaba lalaok rekrutamentu no kontratasaun assesores tuir PFMCBP.

Xefe bankada Aniceto Guterres hatutan, auditoria ida ne’e tenke foo sai ba Parlamentu Nasional no publiku tomak.

Tenke transparensi makas, tanba se lae povu bele lakon konfiansa ho projetu doadores sira nian, “ dehan nia, iha sala bankada.

“Maibe a’at liu doadores mak bele lakon konfiansa ba ita nia estadu nia kapasidade atu halo gestaun ba fundus, sei la lakon ona. Ita hein katak lae no ita sei bele salva ida ne’e, “ nia reafirma.
Nia hateten tan katak, TL presiza asistencia tekniku maibe osan ne’ebe iha laiha jestaun ida diak, entaun sei lakon konfiansa husi doadores sira hodi asistencia teknika iha situasaun ne’ebe ita sei presiza.

Partidu opozisaun mos kestiona transparansia husi ministeriu das financas konaba rekrutamentu advisor internasional.

Relasiona polemika salario ne’e, Banku Mundial foo sai ona nota komunikado ho data 14 Maio liu ba haktuir, sei halo revisaun ba salario advisor internasional iha projetu hari kapasidade jestaun finansas públiku nian.

Banku Mundial nia polítika laos atu finansia kontratu konsultór sira nebe faila atu hasoru estandar apropriadu.

Foin dadauk ne’e, Primeiru Ministru Xanana Gusmao hateten katak governu Aliansa Maioritaria Parlamentar la hasai osan povu nian hodi selu salariu asesor internasional. Maibe, asesor kuaze nain 48 hetan vensimentu husi PFMCBP ne’ebe finansia husi doador ualu iha sistema administrasaun Banku Mundial nian.

Iha karta deklarasaun Banku Mundial nian hateten katak programa PFMCBP ne’e hari iha 2006 bainhira Timor Leste renova hela konflitu nebe maka hamosu kuaze ema 100,000 sai deslokadu.
Programa ne’e halo hodi fo asistensia tekniku ba haforsa kapasidade no ajuda governu Timor Leste uja reseitas fundus petroliu hodi hari serbisu sosiál, lori asistensia ba povu no hahu fila fali kresimentu ekonomiku no dezenvolvimentu.

Banku Mundial hateten programa lori ona resultadu siknifikantes ba Timor Leste iha tinan kotuk. Hamutuk ho ezekusaun annual fiskál nebe sae ba millaun US$76 iha 2005/06 to’o millaun US$550 iha 2008.

Banku Mundial rekonhese mos katak programa ne’e susesu duni iha 2008, inklui lori ema sira nebe maka sai deslokadu iha 2006, pensaun veteranus sira, ferik no katuas no sira seluk. Maibe, preokupa nivel saláriu asistensia tékniku internasionál iha TL no nasaun postu konflitu sira seluk. (Timor Post)

Problema Quorum,
Lasama Sei Impede Viajem Deputadu
DILI – Quorum iha Parlamentu Nasional nebe sai problema ikus-ikus ne’e, Prezidente Parlamentu Nasional Fernando Lasama de Araujo hateten katak, sei la foo despacho ba deputadu sira atu halo viajem.

Bainhira deputadu sira hasoru problema iha liur laos responsabilidade parlamentu, dehan Lasama, kinta (21/05) iha uma fukun.

”Deputadu ida-idak iha responsabilidade atu prenche quorum. Quorum ne’e laos presidente parlamentu ninian, hau mesak tuur iha ne’eba mos la-halo buat ida. So deputadu 33 tuur iha laran mak parlamentu bele halao nia servisu tuir regras rejimentu parlamentu nasional, ‘ nia reafirma.

“Deputadu ne’ebe la prenche quorum, konsidera falta. Ohin (horseik-red) komesa barak ona, no hein katak ba oin barak liu tan, ‘ haktuir nia ba jornalista sira hafoin diskusaun lei funsaun publiku.

Sorin seluk, quorum la too, tuir xefi bankada Fretilin Aniceto Guterres katak tamba jestaun meza PN, ‘ dehan nia ba jornalista sira iha sala bankada.

Hatan ba ne’e, Prezidente PN hateten, opozisaun nunka hakarak hateten buat ne’ebe diak.
“Se jestaun ladiak, maluk opozisaun sira ne’e nunka atu kontribui para halo jestaun diak, “ katak Lasama.

Maibe, Guterres hatutan, deputadu ida-idak iha nia responsabilidade atu kumpri dever hanesan deputadu. PN hanesan orgaun politika, laos organizasaun baibain.

“Tamba parlamentu iha maioria ne’e mak sai governu. Tamba ne’e hanesan maioria iha responsabilidade atu foo apoio no konfiansa ba governu ne’ebe mak forma, “ argumenta Aniceto Guterres.

Jose Texeira hatutan mos katak, ita reprejenta povo laos deit foti liman. “Laos hotu maibe iha balun, tamba ne’e reprejenta povo presiza lori povo nia aspirasaun, “ tenik nia.

Lasama hateten, kritika opozisaun ne’e hanesan direitu ida. “Ita hotu koalia ba povo. Sanksaun ikus ne’e mai husi povo, tamba ne’e hau kumpri nafatin hau nia servisu, “ nia reafirma tenik. (Timor Post)

Aniversario 20 de Maiu


PR Apela Governu Hamate Korupsaun
■Bandeira Monu, Gas Matan Been Kona Longuinhos
DILI -
Prezidente Republika José Manuel Ramos Horta fo apelu ba governu nebe lidera husi Primeiru Ministru Xanana Gusmão atu hakaas-aan hodi realiza programa dezenvolvimentu no hamate korupsaun.

Foto TP/Mario Jhonny
“Hau halo apelu ba governu para hakaas-an liu tan realiza nia programa no orsamentu atu halo governasaun hanesan lalenok atu hamate korupsaun, ” dehan Horta, iha nia diskursu bainhira selebra loron restorasaun independensia Timor Leste nian ba dala hitu, iha palaçio governu, kuarta (20/05).

Xefe estadu apela mos governu no parte sira seluk atu kontinua buka hametin nasaun tuir dalan ne’ebe luan hodi nune’e demokrasia, toleransia, rekonsiliasaun no unidade nasional bele metin.

Iha diskursu Horta promete fulan oin mai selebra tinan 10 konsulta popular 30 de Agostus sei halo mensajen naruk liu ba nasaun ho reflesaun ba nasaun.

Entretantu, iha fatin ketak Vise Primeiru Ministru Mario Viegas Carrascalào rekonese korupsaun iha governu defisil atu kombate tanba iha kustume rezistensia pasivu hodi taka malu.
Tuir Carrascalão katak, dala barak intidade governu tenta taka verdade nebe iha ona indikasaun katak iha korrupsaun.

“Dala barak hau husu sira la-hatene. Maibe hau hetan fali husi media (jornal sira) ka televizaun. Ne’e maka kestaun ida mos ba hau. No to’o agora, laiha prosesu ba korupsaun ruma iha hau nia meza leten,”tenik nia.

Rekonhesimentu
Entretantu atu rekonhese kontribusaun sidadaun Timor oan no sidadaun estranjeiro ne’ebe foo ona sira nia kontribusaun ba Timor Leste Horta fo medalia ba Aguida Fatima Amaral nudar Atleta, no a Alsino Pereira nudar atleta mos.

Ema estranjeiru maka hanesan Madre Maria Sioda husi kogregasaun Madre Canosiana (sidadaun Italia) no dr. Daniel Murphy husi Klinika Bairopite hanesan sidadaun Estadus Unidos Amerika nebe durante ne’e halao knar iha TL.

Bandeira RDTL Monu
Bandeira Nasional RDTL, ne’ebe hasae iha selebrasaun loron restorasaun independensia nasaun nian iha 20 Maio dadersan monu ba rai bainhira hatun iha tuku 17.00 lokraik husi Corpo Icar Bandeira Nasional nia liman.

Tuir fontes balun nebe hare ho matan ba bandeira monu, ba diario neé katak hateten Bandeira Nasional nebe konsege monu ba rai neé laos maneira husi parte ICBN nian. Maibe realidade hatudu hanesan dezastre.

Primeiru Ministru Xanana Gusmão hirus ba insidente ne’e. Eskoltu PM Xanana nian ida hateten katak PM Xanana hirus makas duni.

Entretantu Sekretario Geral Partido Fretilin Mari Alkatiri sente triste.
Nia hateten, dezastre neé hatudu sinal positivu katak governu AMP sei monu husi lideransa.

“Hau triste kuandu simu informasaun katak bandeira nebe ohin hatun konsege monu ba rai, ida neé hatudu sinal saida los ba ita. Hau hanoin ida neé hatudu sinal good bye AMP no good bye Xanana,”dehan nia.

Fatin ketak iha kuarta kalan maizu-menus iha tuku 8.25 OTL ema deskonhesido soe gas air mata (gas matan been) iha Komandante Jeral Polisi Nasional Timor-Leste Longuinhos Monteiro nia oin husi kuaze metrus 40.

ASDT Ba Tinan 35
20 de Maio hanesan mos loron moris partidu ASDT ba tinan 35 nian. Durante seremonia, Francisco Xavier do Amaral hateten, partidu ASDT sei kontinua luta ba hodi liberta povu ai-leba sira. (Timor Post)

AMP Hatan Alkatiri



Diferensia Opiniaun Labele Hamosu Krise

DILI - Desenvolvimentu lao diak, povo moris diak no hakmatek, presiza ema hothotu nia kontribuisaun.

Selebrasaun restaurasaun independensia Timor Leste ba dala hitu tinan ne’e, portavoz Aliansi Maioritaria Parlamentar deputadu Fernando Dias Gusmão, tersa (19/05) ba jornalista Timor Post Rita Almeida, iha uma fukun Parlamentu Nasional, husu ba lider sira koalia tenki sukat.

Deputadu husi bankada Partido Sosial Demokrata ne’e hatutan, diferensia opiniaun entre partidu no politiku sira normal, mais diferensia sira ne’e labele hamosu problema no krise iha Timor Leste

Hakarak hatene liu tan, strategia bloku AMP iha parlamentu, tuir mai ami hatun intervista iha perguntas no resposta.

Timor Post : Signifikado oinsa husi bloku Aliansi Maioritaria Parlamentar ba loron restaurasaun Independensia ba tinan ne’e?
Fernando Gusmão :
Komemorasaun tinan hitu ita nian restaurasaun independensia iha signifikadu boot. Signifikadu katak, ita nian nasaun ne’e, liberta ona durante tinan hitu. Signifika mos katak, durante tinan hitu ona mak ita konstroi estadu direitu demokratiku. Buat barak mak lao desde 2002 too mai agora.

Primeiru governu konstitusional simu knaar momenta ne’ebe atu hari instituisaun estadu nian tomak ne’ebe liu husi lei bar-barak parlamentu aprova, depois sai hanesan baze governasaun ba nasaun nian.

Mai too kuatru governu konstitusional simu todan ida iha momentu krize 2006 nia rohan. Tamba ida ne’e mak momentu governasaun durante ne’e ami hare katak fokus ne’ebe ita nian governu halo liliu oinsa mak atu hametin instituisaun estadu nian nomos resolve problema sira ne’ebe mak sai prioridade.

2006 ita hare katak mosu problema IDP’s bar-barak, problema petisionariu, entaun governu AMP tenta resolve uluk ne’e. Agora ita hare kuaze 80 ital pursentu resolve, foin atu tama iha fase desenvolvimentu iha 2009 ne’ebe agora lao dadaun. Foin fulan lima, ita espera katak fase primeiru desenvolvimentu ne’e bele hatudu buat diak ida, balansu diak ida para ita nia ekonomia no vida moris povo nian ne’e bele diak liu tan.

TP : Oinsa ita boot nia komentario, situasaun hakmatek agora dadaun ne’e hanesan mos parte kontribuisaun partidu opozisaun Fretilin?
FG :
Situasaun hakmatek ne’ebe agora dadaun lao, kontribuisaun Timor-oan tomak. Se partidu opozisaun sente katak, sira mak kontribui signifika katak uluk sira mak halo runggu-rangga. Ne’e mak labele hanoin katak, agora hakmatek tamba sira hakmatek entaun signifika katak uluk sira mak runggu rangga. Opiniaun hanesan ne’e ladun diak.

Dala ida tan, opiniaun ne’e la loos i loos liu mak situasaun hakmatek ne’e tamba esforsu husi governu nian ho apoio sidadaun hothotu nian. Opozisaun, partidu ne’ebe iha governu, hothotu hamutuk mak kria estabilidade ne’ebe ohin loron ita hothotu hetan, laos ema ida deit.

Se grupo ida deit, ka partidu ida deit mak dehan kontribui ba estabilidade, ne’e hanoin sala. Se hanoin hanesan signifika katak ita sei fahe malu nafatin. Grupu balun halo diak, halo estabilidade, grupu balun hanoin instabilidade ba ita nian rai. Ida ne’e ita tenki ses husi hanoin hanesan ne’e.

TP : Tuir akuzasaun katak, governu AMP ukun tamba violensia ne’ebe mak mosu iha 2006?
FG :
Não! Governu AMP ukun tamba resultadu eleisaun, laos krise. Tamba resultadu eleisaun partidu Fretilin la-hetan maioria iha parlamentu. Partidu Fretilin hetan deit 21 kadeiras. Partidu seluk hetan 48, signifika maioria povo la-hili ona Fretilin, entaun nia tenki sai opozisaun. Ne’e regras demokrasia.

Ita nian nasaun estadu direitu demokratiku, entaun ita tenki respeita regras demokrasia, se la maioria tenki sai opozisaun, maioria mak tenki ukun, i AMP agora 38 kadeiras, portantu maioria parlamentar.

TP : Oinsa sujestoens ba governu husi bloku AMP atu redus pobreza nomos desenvolvimentu iha futuru?
FG :
Hau hanoin katak, governu tenki aslera prosesu desenvolvimentu, aselera ezekusaun orsamentu ne’ebe parlamentu aprova tiha ona. Projetu bar-barak mak parlamentu aprova, lliliu infrastrutura ne’ebe tinan 2009 hanesan tinan infrastrutura. Ida ne’e tenki aselera.

Konstrusaun transmisaun central eletrisidade tenki lao, rehabilitasaun estrada tenki lao. Se lae ano infrasturura mais naran deit, buat ne’e laiha, entaun tenki lao tamba foin tama fulan lima. Signifika katak, sei fulan hitu ne’ebe governu bele halo buat ruma liliu infrasrutura nian.

TP : Taktika politika husi bloku AMP no partidu opozisaun ikus-ikus ne’e, nia signifikado saida?
FG :
Ami servisu diak, ami koalia ba malu, ami hamnasa. Diferensia de opiniaun ne’e normal. Esensia poltika mak ida koalia A, ida seluk koalia B ne’e mak demokrasia.

TP : Dalan ida atu mosu eleisaun antisipada, stratejia ne;ebe Fretilin seu foti mak renunsia husi parlamentu nasional. Karik ne’e sei ameasa ba governu AMP?
FG :
Ne’e laiha amesa, tamba partidu sira iha AMP ne’e mos nia stritura too iha baze, partidu sira ne’ebe mak iha massa. Portantu la-ameasa ida, para atu foo ezemplu demokratiku, atu foo edukasuan sivika diak ba ita nian povo, entaun diak liu eleisaun tenki tuir ninia tempu. Se lae aban bain rua Fretilin sae la maioria, tun! Ida ne’e sei hamosu instabilidade.

Ita hakarak governu ida sae, prontu povo fiar halao knaar tinan lima tuir konstituisaun. Eleisaun mai fali ida manan kontinua, ida seluk la manan tun partidu seluk mak ukun. Ne;e mak diak.

TP : Tamba sa AMP la simu konsensus nasional husi partidu Fretilin?
FG :
Não, partidu Fretilin nunka hatoo proposta mai ami atu halo konsensus nasional. Prezidente da Republika mak iha ideas para halo hamutuk partidu sira iha konsensus. Mais konsensus signifika fahe kadeira ba malu ne’e ami la konkorda. Tamba ita tenki respeita ita nian konstituisaun.

Konstituisaun katak, se mak maioria parlamentu, nia mak ukun. Entaun ida ne’e mak ukun dadaun tuir konstituisaun no tuir lei. Ne’e duni laiha konsensus ida mak partidu Fretilin hatoo ona ba iha partidu ne’ebe agora iha AMP. Ida ne’e seidauk iha.

TP : Planu ida oinsa mak husi bloku AMP atu forma komisaun inkeritu parlamentar, ne’ebe hetan ona aprovasaun final global ba kazu indikasaun korupsaun iha ministeriu balun?
FG :
Sim, normalmente kuandu iha akuzasaun ba indikasaun korupsaun, tamba iha ona lei. Parlamentu bele forma komisaun de inkeritu, hafoin forma iha poder halo investigasaun ba ministeriu sira ne’ebe mak iha indikasaun korupsaun.

Depois investiga mak iha resultadu indikasaun korupsaun, parlamentu sei rekomenda ba prokurador jeral da republika, sira mak tenki kontinua halo investigasaun kriminal ba kazu korupsaun tamba kazu korupsaun ita konsidera hanesan krime ida. Tamba ne’e parlamentu nasional labele halo investigasaun kriminal.

TP : Iha ona planu ou lae, bloku AMP forma komisaun ?
FG :
Lae, depende ba iha ona kazu ka lae. Tamba durante ne’e politiku sira sempre foti korupsaun, korupsaun maibe laiha evidensia. Ita iha lei ida mak dehan ema seidauk julga iha tribunal, ema ne’e la sala. Ne’e prinsipiu direitu ida! Katak seidauk tama tribunal, seidauk hetan desizaun sala, ema ne’e sei la sala.

Entaun, ita labele rona rumoris ba halo investigasaun. Ne’e labele! Tenki iha evidensia ruma katak iha duni korupsaun ita ba halo investigasaun hodi hare lolos katak, indikasaun ida ne’ebe ita hetan ne’e loos duni ka lae.

Se loos duni, hafoin rekomenda ba prokurador jeral da republika hodi kontinua halo investigasaun klean liu tan.

Kuandu iha indikasaun, ministeriu ruma halo korupsaun bele forma. Mais importante mak ne’e; povo, sosiedade sivil, media, ne’ebe iha faktus konaba korupsaun ninian. Bele hatoo mai parlamentu bazeia ba faktus sira ne’e, parlementu forma komisaun inkeritu para halo investigasaun. Se laiha faktus no bukti-bukti awal, ne’e defisil parlamentu halo inkeritu. Entaun parlamentu labele servisu bazeia ba rumoris.

Ba kazu Ministra da Justica, parlamentu labele halo inkeritu tamba tama ona iha tribunal. Iha lei no konstituisaun rasik hateten katak, kazu sira ne’ebe mak iha ona tribunal, kazu sira ne’ebe mak prokurador ou polisia halo ona investigasaun. Ne’e parlamentu labele halo inkeritu iha nee’ba. Maibe kazu sira ne’ebe mak ema ida seidauk book. Parlamentu simu evidensia dehan iha problema korupsaun iha governu ou administrasaun publika, enataun parlamentu bele forma komisaun hodi halo investigasaun. Maibe depois hetan evidensia tenki entrega ba prokurador jeral da republika tamba ita nia konstituisaun no lei haruka hanesan ne’e. So prokurador mak bele halo akuzasaun ba ema sira ne’ebe mak indika halo korupsaun.

TP : Oinsa ita boot nia mensajem ba povo atu iha konfiansa nafatin ba governu AMP?
FG :
Sim, ita koalia eleisaun 2012 ne’e sei dook, sei tinan tolu. Tinan tolu buat barak bele akontese iha durante governasaun. Mais hau hakarak foo deit mensajem ba loron restaurasaun independensia katak, tinan hitu ona ita restaura ita nian independensia husu para entidade hothotu iha nasuan ida ne’e, juventude, ita nian media, sosiedade sivil, politiku sira tau interese nasional no povo nian iha oin.

Tamba saida, tamba ita ukun tamba povo. Tamba povo mak ita halo politika, konkore ba eleisaun povo hili ita hodi ukun. Ukun para halo desenvolvimentu, para povo moris diak, ida ne’e mak importante.

Diferensia opiniaun entre partidu normal, entre politiku sira normal, mais diferensia sir ane’e labele hamosu problemas. Diferensia sira ne’e labele hamosu fali krise iha ita nian rai. Tamba ne’e, lider sira koalia tenki sukat, kuandu ita akuza ema sem faktus labele. Mais ita iha provas lori ba prokurador no tribunal para lao tuir nia dalan, lao tuir lei. Se mak sala ba tribunal no ba komarka. Ne’e mak diak. (*)

Alkatiri Kritika AMP


Alkatiri Husu Governu AMP Ukun Didiak
DILI - Atu harí riin ida metin, tenki harí ho ema hot-hotu nia kontribuisaun.

Selebrasaun restaurasaun independensia Timor Leste ba dala hitu tinan ne’e, Sekretariu Jeral Partidu istoriku Fretilin Mari Alkatiri, segunda (18/05) ba jornalista Timor Post Rita Almeida, iha sala bankada Parlamentu Nasional, konvida fila fali governu Aliansi Maioritaria Parlamentar ba konsensus nasional.

Mari Alkatiri mos kontinua kritika governu AMP ho solusaun, atu-oinsa governu AMP ukun ho diak, para labele lakon konfiansa iha eleisaun oin mai.

Ho kritika hirak ne’e, wainhira jornalista tenta, liu husi telefone fiksu, SMS no telefone husi movel too hasoru malu ho media officer PM, maibe la-konsege hetan intervista ho Primeiru Ministru Xanana Gusmão tamba razaun okupadu.

Hakarak hatene liu tan, esperansa no stratejia Fretilin ba eleisaun antisipa, tuir mai intervista iha perguntas no resposta.

Timor Post : Signifikado oinsa loron 20 de Maio ba Partido Fretilin?
Mari Alkatiri :
Sim, ba partidu Fretilin nia signifikado rua. Ida, 20 de Maio ne’e kriasaun ita hari ASDT-Fretilin iha 1974. Ba Timor Leste signifika luta ida Fretilin halo durante 24 anos too restaurasaun independensia 20 de Maio 2002.

Tantu, signifika tinan ne’e ita halo tinan 7, ita lori fila fali independensia ne’e mai iha ita nian rai. Independensia ne’ebe ita proklama 28 Novembru 1975, Indonezia invade tiha, bele dehan estadu la-funsiona total. Entaun iha 20 de Maio 2002 ita restaura fali, hanesan estadu ida independente, mundu tomak rekonhese.

Ne’e importante tebtebes ba povo tomak, ita rejista duni durante 7 anos, konflitu balun iha ita nian rai laran. Hahu 4 Desembru 2002 manifestante sira sunu hau nian uma rasik hanesan Primeiru Ministru, hau nia uma privadu. Mai too 2006 krise boot ba ita hothotu.

Krise durante governasaun Fretilin nian, ema la-respeita vontade povo nian, la-respeita istoria povo nian. Sempre tenta atu sobu fila fali buat sira ne’e hotu mak mai 2006, ita hare konspirasaun ho golpe kontra governu Fretilin. Ne’e, ita labele haluhan. Labele haluhan tamba se ita haluhan, aban bain rua ita sei repete fali.

Agora ita hare situasaun aman (kontrolado-red) loos. Ita hanoin katak, ida ne’e susesu governu Aliansi Maioritaria Parlamentar nian. Lae! situasaun aman, situasaun paz, estabilidade tamba sira ne’ebe halo violensia desde 2002 too 2006, sira mak agora tuur iha kadeira ukun nain ne’e.

Tamba Fretilin lakohi violensia, mak situasaun estavel, paz. Ne’e laos susesu governu de facto AMP nian. Ne’e susesu, tamba Fretilin atu hanorin ba hot-hotu katak violensia ne’e labele sai fali instrumentu para uza halo politika.

Politika iha estadu de direitu labele halo ho violensia. Demokrasia labele uza violensia, tamba ne’e Fretilin komu aproveita tempu ne’e atu hanorin. Hau husu boot deit katak, sira ne’ebe agora dadaun ukun hela rai ne’e, resultadu violensia uluk ninian, sira mos aprende oituan buat sira ne’e.

TP : Oinsa kontribuisaun partido Fretilin iha futuru, atu povo bele moris hakmatek?
MA :
Ne’e sira seluk mak tenki respeita povo. Fretilin hatudu ona katak hatene respeita povo, sira seluk aban bain rua sai husi poder tenki respeita nafatin povo. Labele uza fila fali violensia para atu hadau poder hanesan halo ona iha 2006. Ne’e sira seluk mak tenki aprende, povo tenki ejiji ba sira para aprende buat ne’e. Tamba Fretilin hatudu ona, katak lakohi violensia.

TP : Planu kontribuisaun ida oinsa husi Fretilin, atu redus pobreza iha Timor Leste?
MA :
Redus pobreza, laos deit uza osan. Uza osan deit aumenta pobreza. Sei uza osan nar-naran deit, ne’e redus pobreza ba ema lubun oan ida deit. Sira mak sai riku ba bo-boot, povo sei kiak nafatin.

Redus pobreza tenki iha planu, tenki iha programa, para halo desenvolvimentu. Tenki loke servisu ba joven sira hotu, tenki halo formasaun ba joven para bele kompete iha merkado traballho. Redus pobreza laos deit kaer osan mai husi minarai nian hodi fahe, ne’e mak redus pobreza. Ne’e halo korupsaun boot, ne’ebe ita hare dadaun. La-redus pobreza ida.

Korupsaun hatene halo festas deit, gasta osan lubuk ida para halo festa deit. Ne’e lae!ita presiza atu hare, halo oinsa mak ita atu foo konfiansa ba povo ne’e, loke servisu ba joven sira, ba ema sira ne’ebe iha kapasidade atu halo servisu. Hadia tan eskola, hadia tan saude, hadia tan agrikultura, hadia tan infrastrutura tomak hotu, komunikasaun, transportes, obras publika, buat sira ne’e hotu.

Atu redus pobreza, governu ida tenki iha kapasidade atu halo programa. Laos uza osan nar-naran deit.

TP : Mekanismu saida loos mak governu AMP uza atu ukun povo ho diak?
MA :
Hau hateten ona, tenki halo planu desenvolvimentu ida diak. Li-liu tenki hahu husi komunidade. Tenki halo kontrola didiak, fiskalizasaun didiak para labele iha korupsaun. Korupsaun ne’e laos ita halo tiha korupsaun mak halo fali komisaun ida para kombate korupsaun. Ne’e laos nune’e.

Primeiru tenki monta sistema ida, labele foo dalan ba korupsaun. Monta ona sistema ne’e la foo dalan ba korupsaun, mais sei iha nafatin korupsaun balun. Entaun mak iha komisaun para kombate korupsaun. Laos loke dalan tiha ba korupsaun mak tau fali komisaun ida para kombate korupsaun. Ne’e atu bosok ema iha ne’ebe. Ne’e bosok ona. Loke dalan bobot ba korupsaun. Sosa foos mai la-hatene kontrola, fo projetu ba ema bar-barak laiha konkursu. Ne’e loke dalan boot ba korupsaun ona, depois mak dehan atu kombate korupsaun. Ne’e atu bosok povo ona.

Projetu bo-bot entrega deit laiha konkursu. Desizaun vontade, vontade se nian. Governante sira nian deit. Sira mak iha vontade. Vontade politika, desizaun politika, lei sira la respeita, konstituisaun sira la respeita. So-desizaun politika. Entaun desolve parlamentu. La-presiza hein ona. Tau parlamentu halo saida. Tuir vontade Xanana nian deit ona.

TP : Kontribuisaun ida oinsa mak partido Fretilin sei halo ba povo no nasaun, relasiona taktika politika ne’ebe Fretilin hatudu iha Parlamentu Nasional, ne’ebe dala-balun halo povo la-kontente?
MA :
Hau la-fiar povo la-kontente. Se-Fretilin mak la-koalia, la-halo kritika, la-hatudu momos katak iha korupsaun bo-boot. Governu ne’e, sei halo aat liu tan.

Tamba Fretilin matan loke hela, matan moris, hare sasan kritika nafatin. Halo kritika mak nune’e. Agora, atu tuun mai luron para halo violensia, Fretilin lakohi.

Fretilin uza Tribunal de Rekursu para hare orsamentu ne’ebe aprova nar-naran. Tribunal de Rekursu foti desizaun la-tuir lei, la-tuir konstituisaun. Ne’e Fretilin nian servisu, laos ema seluk. Fretilin sei halo balansu ida para hatudu ba povo saida mak governu ida ne’e halo.

Riku soin povo nian ne’e, uza halo nusa. Uza para se mak atu sai riku. Ne’e Fretilin sei hatudu, povo ne’e loke matan. Para too eleisaun hatene lolos, atu vota ba se.

Ita hatene ona, agora dadaun ita hare, ministeriu sira ne’e nakonu ho asesor internasionais, balun Timor-oan mos sai fali internasionais, para manan osan bo-boot. 10, 15, 20 mill dollares ful-fulan. Laiha kualifikasaun, laiha kualidade para manan osan sira hanesan ne’e. Mais manan nafatin. Tamba saida, tamba amigo amiga ministra no ministru sira nian, ne’e mak tuur iha neba.

Ne’e mak Fretilin uza hodi halo politika, uza lei. Laos halo politika uza violensia lae! Ne’e Fretilin lakohi.

TP : Esperansa ida oinsa mak Fretilin iha, atu akontese eleisaun iha 2010?
MA :
Fretilin kuandu halo funu durante 24 anos, barak ona mak la-fiar atu manan. Maibe Fretilin nunka lakon esperansa. Too referendum manan duni.

Agora naturalmente ita iha situasaun ida ke susar tamba ita iha osan para halo desenvolvimentu. Desenvolvimentu la-akontese. Ema lubun oan ida mak uza osan ne’e para sai riku. Povo tenki loke matan.

Fretilin nia esperansa no Fretilin nia serteza mak ne’e, se iha eleisaun foun, povo sei vota tuir dalan loos. Tamba iha 2007 povo foo vitoria ba Fretilin, maibe Fretilin la-ukun tamba ema hadau tiha ukun ne’e.

Povo iha 2010 iha eleisaun jerais, tenki foo fila fali vitoria ba Fretilin mais ho maioria ida ke ema labele hadau. Ne’e tenki iha domina parlamentu, tenki iha maioria absoluta, maioria kualifikado iha parlamentu. Ne’e para ema hadau poder mos labele. Se-foo nafatin vitoria ne’ebe laiha maioria absoluta, ne’e ema sei hadau nafatin poder.

TP : Stratejia oinsa mak Fretilin halao dadaun?
MA :
Ami halo servisu dadaun. Ami halo reajustamentu strutural hahu husi vila, aldeia mai too distritu. Agora dadaun, bele dehan too fulan Junu, Jullu atu hotu. Ami preparadu para infrenta eleisaun.

TP : Eleisaun antisipa so akontese iha situasaun krize nomos Parlamentu Nasional la funsiona ho diak. Stratejia oinsa mak Fretilin atu uza para eleisaun bele akontese iha 2010?
MA :
Bom, ikus liu dalan hothotu ami konfese para eleisaun antisipada ema lakohi. Ami bele husik parlamentu e sai husi parlamentu. Ami sai parlamentu para, la-presiza uza violensia. Fretilin dada-an husi parlamentu. Parlamentu laiha ona numeru para lao nafatin ba oin.

TP : Karik asaun ne’e konsagra iha lei ruma ou konstituisaun ?
MA :
Ne’e, asaun politika. Ne’e ema ida labele bandu. Ne’e direitu. Komu direitu atu dada-an husi parlamentu, laiha ema ida mak obriga dehan lae, Ó laiha direitu. Hau iha direitu para tuur iha neba, no hau iha direitu para la-tuur iha neba.

TP : Asaun ne’e, karik la foo impaktu moris hakmatek ba povo. Tamba ita hare eleisaun liu ba, wainhira kampanhe sempre mosu asaun violensia ?
MA :
21 deputadu husik deit parlamentu, tamba sa iha violensia. Sei iha violensia tamba sira ne’ebe agora tuur iha poder ne’e, sira gosta deit mak violensia. Hau la-fiar katak, sira mos hakarak repete fali violensia. Hau la fiar.

Uluk sira akuza Fretilin tamba Fretilin mak governa. Agora sira atu akuza se fali para atu halo violensia. Akuza sira nia-an rasik.

TP : Konsensus nasional husi Fretilin ne’e, oinsa?
MA :
Ami hakarak atu buka mekanismu para hare konsensus nasional iha areas bar-barak. Maibe se AMP nafatin la simu, ami labele obriga.

TP : Prosesu konsensu nasional, agora lao oinsa?
MA :
Paradu hela. Sira lakohi, sira lasimu.

TP : Fretilin hatene razaun saida mak AMP la-simu konsensus nasional?
MA :
Lae, sira la foo razaun. Sira dehan ne’e kontra konstituisaun deit. Uluk Fretilin ho maioria sira dehan katak, Fretilin labele ukun mesak. Agora sira halo tiha sira nian aliansa ukun tuir sira nian hakarak deit.

TP : Konsensus nasional ne’e, nia objetivu oinsa?
MA :
Kuandu harí estadu ida. Estadu ne’e foin tinan 7. Atu harí riin ne’e tenki metin, para harí metin, tenki harí ho ema hothotu nia kontribuisaun. Se-lae, harí tiha hanesan Fretilin harí, seluk tama mai dehan atu halo reforma. Harí seidauk metin, atu reforma ona. Entaun aban bain rua Fretilin manan fali, entaun ida sira halo ne’e ami la-simu. Ami halo fali reforma, para reforma fali. Ne’e atu dura tinan hira. Ida tama ida sai. Ida tama foun ne’e halo fali reforma.

Iha reforma, kuandu buat ne’e riin metin ona. Ita iha sistema ida ke metin ona. Ita atu hadia mak halo reforma. Agora reforma sira nian ne’e, seidauk hametin atu reforma ona, tamba ne’e mak sira sobu deit. Sobu atu harí fali, la-hatene harí halo nusa mak copy fali Fretilin nian.

Sira dehan reforma jestaun finanseiru. Ami iha prosesu konsolidasaun hahu ona buat ne’e, tamba ami hatene ona, osan atu tama barak. Entaun atu halo konsolidasaun ba jestaun finanseiru. Ami mak hahu, sira kaer fali, enves konsolidasaun, halo reforma.

Agora sai saida. Osan ne’e hanesan be sulin ba, sulin mai deit, ema ida la kontrola. Sulin nar-naran deit hanesan udan boot mai ne’e. Osan komu barak hanesan udan boot mai ne’e entaun be sulin mota lori hotu ba tasi. Laiha ema ida kontrola.

Ne’e mak jestaun finanseiru. Ne’e laos jestaun. Depois selu asesor bar-barak la-halo buat ida. Tuur deit.

TP : Planu konsensus nasional ne’e halo ona konsultasaun ho Prezidente da Republika no parte Igreja?
MA :
Dala barak ona. Prezidente da Republika mos apoia maibe nia labele obriga sira seluk. Prezidente da Republika rasik halo deskursu dala rua ou dala tolu koalia buat ne’e. Mais ne’e atu halo nusa. Nia rasik labele obriga.

Igreja, hau foin lalais ne’e, fulan ida ho balun. Hau rasik hasoru malu ho Bispo Dom Ricardo iha Dili nomos Bispo Dom Basilio iha Baukau. Ami koalia tempu naruk ba buat sira ne’e hotu.

Prezidente Lu-Olo mos hasoru malu ona ho Bispo Dom Ricardo no Bispo Dom Basilio. Bankada Fretilin mos hasoru malu ona ho Dom Ricardo, Dom Basilio foin marka tempu.

Tantu, laos dehan haluhan fali Igreja, lae.

TP : Oinsa ita boot nia mensajem ba povo TL?
MA :
Povo tenki nafatin iha konfiansa. Li-liu tenki konfiansa nafatin ba Fretilin. Tamba sira seluk ne’e hatudu ona katak sira hetan oportunidade ida, sira uza osan ne’e ba sira nian benefisiu deit.

TP : Mensajem ba governu AMP?
MA :
Hau mensajem ba sira diak-liu aprende lalais atu servi povo ne’e didiak. Se-lae povo mak sei hatun sira ho votos iha eleisaun. Governu so hatene organiza festa deit. Loron ita nian hotu, ita tenki halo festa.

Organisa festa mos la-halo konta tan. Osan ba festa 20 de Maio no 30 de Agustu um milliaun, sentu i vinte tall mill dolares. Ne’e uluk orsamentu ba ministeriu tolu nian ba tinan ida, iha hau nian tempu.

Agora sira gasta ba halo festa deit 20 de Maio no 30 de Agustus. Ne’e saida?, povo sei hamlaha, edukasaun lao la loos, saude aimoruk mos laiha. Labarik sira moris prematur mate tamba laiha ventilador.

Ventilador ne’e nia kustu 20 tall mill dolares. Gastu um milliaun halo festa husik labarik sira mate iha hospital tamba laiha ventilador. Ne’e loos mak ne’e, ukun loos mak ne’e. Ne’e la loos, ne’e atu bosok povo ho festa. Orsida lori Indonesia ida mai kanta, orsida Japoneza ida mai kanta, la-hatene orsida lori Portugues ida mai kanta. Ita hotu gosta musika, ita hotu gosta festa mais primeiru ita tenki hare ema ida nia vida. (*)

Thursday, May 14, 2009

Alkatiri Kontra Xanana

Xanana “Defende” Ministra Emilia
DILI –
Eis Pirmeiru Ministru no Sekretariu Geral Fretilin, Dr Mari Alkatiri hateten konsidera akuzasaun nebe Primeiru Ministru Xanana Gusmao halo hasoru Fretilin hanesan meius ida atu tenta defende Ministra Financas Emilia Pires nebe nia ministeiru deskunfia nakonu ho korrupsaun.

“Xanana tenta defende nia ministra hodi akuza hau mak sofre “malaria kronika”. Tebes duni MF altura hau nia tempu nunka asina kontratu ho asesor nebe uluk sai asistente laboratorium ikus mai sai asesor internasional hodi manan osan bo’ot iha ministeriu financas .Atu nune’e lor-loron bele halo analiza ba ema nia foer sira,”dehan nia, ba jornalista sira, horiseik liu husi konferensia imprensa iha uma fukun PN.
Alkatiri husu ba PM Xanana atu le relatoriu instutisaun internasional hodi detekta lolos sistema gestaun nebe uluk governu Fretilin hari hahu husi abut.

Nune’e tusan nebe governu fretilin husik hela ba AMP mak halo inagurasaun sai kontradisaun bo’ot ho rajaun Xanana rasik la hatene Carry Over (orsamentu ne'ebe la gastu hotu) hanesan osan nebe komprometidu atu selu projetu pluri anual, dehan nia.

Entaun, Alkaitir hatutan, Fretilin presiza husik hela orsamentu ruma atu selu projetu hirak nebe seidauk remata.

Nia konsidera deklarasaun Xanana grave tanba realidade hatudu momos katak nia lahatene prinsipiu kontinuidade instituisional estadu nian.

“Xanana dehan Fretilin monu tanba “Malaria Kroniku “ iha ministeriu financas altura neba.Hau hanoin ida ne’e hanesan konspirasaun no golpe nebe halo iha tinan 2006.Hodi hatudu momos katak nia la kretaivu atu sai nudar lideransa governu,”dehan nia.

Labele Hatudu Odio
Alkatiri hateten mos katak nia sente triste ba deklarasaun PM Xanana katak governu anterior nakonu ho korupsaun, projetu carry over no dividas barak.

“Hau rona ho laran triste. Hau hanoin dala barak hakarak hatan ka lae. Tamba hau hare katak Xanana nia lian. Nia hatudu katak, lakohi atu esplika sasan ho didiak. Maibe, nia hatudu nia odio, ne’e mak hau nia laran triste, ” dehan nia ba jornalista sira, horseik iha sala bankada Fretilin Parlamentu Nasional.

Alkatiri hatutan, ukun nain presiza servi povo ho didiak, maibe labele servi ho bosok. Tamba, Timor Leste rai ida demokratiku, labele konsidera malu hanesan inimigo. Nasaun presiza partidu politiku sira konsolida malu, labele fahe malu nafatin, “tenik nia.

“Ita nian deit mak diak, ema seluk nian aat, ida ne’e tenki hotu. Ne’e hau nia apelu boot. Tenki rekonhese saida mak diak no saida mak aat. Atu konsolida nasaun labele haluhan istoria, “ nia reafirma.

Sekretariu jeral partidu Fretilin komenta, Timor Leste presiza politiku ida ne’ebe mak honestu, tamba ne’e, nia enkoraja xefi governu atual atu kombate korupsaun.

“Hau lakohi hatudu odio tamba hau laiha odio ba Xanana. Xanana hatudu nia odio ne’e halo fali hau hanoin 2006, ba mensajem Presidente da Republika Xanana uluk iha loron 23 de Marsu 2006 no 22 Junu 2006. Ne’e hau hanoin repete fali 2006, povo lakohi ona krize hanesan 2006, “ nia realsa.

Nia husu ba governu atual, kuandu hetan kritika, hatan ho informasaun klarifikasaun laos hatan ho atake ne’ebe laiha fundamentu no laiha baze.

“Se Xanana deit mak hatan ho dadus, para dehan ami ne’e bosok ten, hau sei fiar duni. Agora ho odio, hau husu para labele repete tan, “ nia haktuir.

Nia hateten, PM Xanana laiha konseptu atu hatan kritika husi opozisaun. Maibe halo konfuzaun iha publiku. Kulpa laos ninian deit. Kulpa nia kolaboradores sira. Assesores bar-barak la-hatene foo breefing ida diak.

”Selu osan boot ba assesores sira, breefing diak mos laiha. ”Hau sei kontinua dehan, nia sala duni, tamba nia mak xefe. Maibe assesores bar-barak ne’e la-halo buat ida. Kolaboradores bar-barak mos la-halo buat ida atu foo oportunidade ba Xanana, transmite imajen ida diak, ‘ nia kestiona tan.
(Timor Post)

Korupsaun Governu Anterior

Alkatiri Dezafia Xanana Atu Investiga
DILI –
Eis Primeiru Ministru Mari Bim Amude Alkatiri dezafia Primeiru Ministru Xanana Gusmão atu labele akuza deit governu anterior maibe importante mak halo investigasaun hodi hetan provas.

“Parlamentu deit husu dokumentus kontratu sira la-foo, satan foo ba Komisaun Anti Korupsaun. Parlamentu ne’e orgaun soberania, poder de fiskalizasaun, ” nia kestiona.

Bainhira komisaun Anti korupsaun estabelese, Fretilin prontu hetan investigasaun, “ dehan Alkatiri ba jornalista sira, iha sala komisaun bankada Fretilin, kuarta (13/05).

“Uluk iha alegasoens ba korupsaun iha hau nian governu, hau rasik haruka inspektur jeral ba halo investigasaun. Ne’e provedor mos seidauk iha, inspektur jeral investiga kazu 60 karik, “ nia dehan.

Kazu korupsaun ida mak iha Prezidente da Republika. “Xanana la-gosta rona buat ne’e, mais hau repete fila fali. Ida nia selu ona, portante laos korupsaun. Hae! selu ka la-selu. Korupsaun, korupsaun nafatin, “ haktuir nia ho hamnasa.

Iha hasoru malu ho jornalista sira, sekretariu jeral Partidu Fretilin Mari Alkatiri, hanesan parte ida hodi hatan ba deklarasaun Primeiru Ministru Xanana Gusmão iha konferensia da imprensa, tersa (12/05) iha palacio do governu hodi hateten katak, korupsaun iha tempu governu anterior boot liu governu atual.

“Mari Alkatiri labele haluha katak governu Fretilin husik hela korrupsaun boot liu fali governu AMP. Se Alkatiri nega nia laos ema ona,” dehan PM Xanana, iha konferensia imprensa.
Konferensia ne’ebe Primeiru Ministru halo hodi hatan ba kritika bankada opozisaun Fretilin konaba korupsaun iha ministeriu balun nomos salario ba assesor internasional sira iha ministeriu financas. (Timor Post)

Fretilin Abandona Plenaria

Lei Inkeritu Parlamentar Hetan Aprovasaun
DILI –
Bankada oposizaun Fretilin, segunda loron-kraik no tersa dader (12/05) kontinua abandona plenaria ba diskusaun lei inkeritu juridiku parlamentar. Finalidade, lei refere hetan aprovasaun final global ho resultadu votasaun afavor 27, kontra 1 no abstensaun 5.

Iha deklarasaun de votos deputadu Vice Prezidente Parlamentu Nasional Vicente da Silva Guterres hateten katak, deputadu konsege halao knar ida ne’ebe importante tebtebes. Ita hein pratikamente, “ dehan nia.

Fernanda Mesquita Borges Prezidente Partidu Unidade Nasional ne’ebe vota abstein tamba iha artigo balun limita opozisaun sira tamba partidu kiik kadeira ladun barak atu halo inkeritu.

Borges hatutan artigo 4 loke dalan atu iha komisaun inkeritu parlamentar ida ne’ebe obrigatoriu mais presiza deputadu 22, maibe opozisaun bele hamutuk hodi halo inkeritu ruma iha sesaun legislatura.

Nia mos kestiona transparancia tamba prosesu inkeritu taka ba publiku. Iha Portugal, deputadu sira ne’ebe halo inkeritu loke ba publiku. Ida ne’e hanesan prosesu ida ne’ebe Timor-Leste presiza atu aprende. Hein katak aban bain rua bele hadia fali, “ nia realsa.

Vital dos Santos deputadu husi Partido Demokrata ne’ebe vota afavor konfesa katak ho lei ne’e, parlamentu bele halo inkeritu parlamentar tinan ida dala ida, ida ne’e mak posibilidade deputadu sira atu halo.

Razaun Fretilin abandona plenaria relasiona proposta alterasaun numeru 3 ne’ebe mai husi Vicente da Silva Guterres ne’ebe muda direitu deputadu 10 ba 22 tamba kadeira opozisaun iha parlamentu la too 22.

Kadeira Fretilin iha PN 21, Aliansi Demokrata kadeira 2 no Partidu Unidade Nasional kadeira 3. Mesmu Fretilin abandona plenaria, PUN no Aliansi Demokrata kontinua partisipa diskusaun lei ne’e too votasaun final global. (Timor Post)

Pro Kontra AMP No Fretilin

“Teatru” Politika Iha PN
■Fretilin Sei Renunsia Husi PN
DILI –
Asaun politika ne’ebe reprejentante povo hatudu iha uma fukun Parlamentu Nasional durante diskusaun lei inkeritu parlamentar horisehik hanesan fali “teatru” politika ida.

Asaun nebe mosu maka hanesan Fretilin abandona plenaria, no sorin seluk, bainhira Fretilin halo deklarasaun politika deputadu husi bloku Aliansa Maioritaria Parlamentar abandona mos plenaria.

Reasaun ne’ebe deputadu AMP no Fretilin hatudu, tuir Prezidente PN Fernando Lasama de Araujo katak, “ladun diak tanba afeita ba servisu PN.

“Mais ida ne’e vida politika ne’ebe iha rai hot-hotu akontese, ida ne’e vida demokratiku. Husu ba deputadu sira hot-hotu hanoin ho responsabilidade para kumpri sira nian knaar iha parlamentu. Ba opozisaun atu labele walk out (abandona plenaria) deit, maibe hanoin tuir dalan demokratiku katak iha mundu ne’ebe deit maioria deside, minoria submete, “ katak Prezidente PN Lasama ba jornalista sira.

Prezidente ba orgaun soberanu hanesan PN husu ba povo, 2012 tempu eleisaun atu hili deputadu ne’ebe iha responsabilidade, no ida ne’ebe mak hakarak duni servisu ho laran tomak nomos responsabilidade boot ba nasaun, laos ba partidu deit.

Prezidente Partidu Unidade Nasional Fernanda Mesquita Borges hateten, asaun ne’e hanesan taktika Fretilin no AMP atu hasoru malu, maibe bele afeita ba prosesu parlamentar.

Nia informa ba povo iha Timor laran tomak katak, situasaun iha Parlamentu Nasional lao ladun diak. Povo presiza hili deputadu sira ne’ebe iha responsabilidade.

Borges hatutan, kuandu opozisaun foti povo nia problema. Tenki simu, hakarak ka lakohi povo mak simu todan ne’e. Tamba ne’e, husu ba povo katak atu hanoin didiak hodi hili iha eleisaun 2012, “ nia reafirma.

Portavoz deputadu AMP Fernando Gusmão iha intervista ba jornalista sira hateten katak, asaun walk out ne’e direitu demokratiku tamba ne’e laiha ema ida mak atu bandu.

“Buat ida ne’e mosu tamba sentimentu kolega AMP sira ladun kontente ho situasaun parlamentu nian. Parlamentu ne’e orgaun koletivu, tantu AMP no Fretilin hamutuk mak dehan parlamentu nasional, “ dehan nia.

Nia esplika funsaun PN mak halo lei, fiskalizasaun no desizaun politika. Deklarasaun politika hanesan informasaun, maibe importante mak halo lei ba nasaun. Importante seluk mak fiskalizasaun politika, governu halo servisu loos ou lae.

Xefi bankada PSD ne’e mos konfesa, asaun ne’e hanesan protesta politika ho razaun wainhira diskute konaba lei inkeritu parlamentar deputadu Fretilin abandona plenaria.

Fernando Gusmão hatutan tan katak, asaun ne’e hanesan taktika politika oinsa destabiliza funsionamentu parlamentu, para iha razaun Presidente da Republika bele desolve PN, nune’e mosu eleisaun antisipada.

Pedro da Costa deputadu husi bankada CNRT hateten, ambiente hanesan ne’e iha nasaun ne’ebe deit akontese.

“Buat ne’ebe tenki toma konsiderasaun mak rejimentu PN tenki hadia tamba funsionamentu quorum la-presiza 51 pursentu mais um, maibe funsiona um terso ne’ebe presiza regula. Maibe iha votasaun tenki iha quorum, “ katak nia.

Jacob Xavier deputadu AD haktuir, parlamentu sempre iha opozisaun ne’ebe halo deklarasaun politika. Pro no kontra buat ida normal, atu oinsa governu bele hadia povo nia moris.

Entretantu, ba jornalista sira, Xefe bankada Fretilin Aniceto Guterres hateten bankada opozisaun Fretilin iha PN sei kaer metin hahalok walk out nebe halo husi AMP, hodi renunsia husi uma fukun parlamentu.

“Hau hanoin ida ne’e hanesan rajaun fundamental ida ba ami atu kaer metin hodi renunsia husi mandatu, nudar deputadu iha parlamento nasional,”dehan Aniceto, ba jornalista.

Nia hateten hahalok walk out nebe maka halo husi AMP ne’e hanesan anti demokrasia iha plenaria laran hodi lakohi rona deklarasaun politika husi opozisaun.
Nia hateten tuir lolos ne’e, nudar partidu maioria nebe kaer ukun tenki simu kritika sira nebe maka mai husi opozisaun. (Timor Post)

Xanana Akuza Governu Anterior

Xanana : Alkatiri Labele Nega Fretilin Korruptor Boot Liu AMP
DILI –
Primeiru Ministru Xanana Gusmao husu ba eis Primeiru Ministru no atual Sekretariu Jeral Fretilin Dr. Mari Alkatiri atu labele nega katak korrupsaun iha governasaun Fretilin nian boot liu governasaun Aliansa Maioria Parlamentar.PM Xanana hateten ida ne’e, Tersa (12/05), liu husi konferensia imprensa, nebe maka akompanha husi Ministra Financas Emilia Pires, iha palasio governu.

“Mari Alkatiri labele haluha katak governu Fretilin husik hela korrupsaun boot liu fali governu AMP. Se Alkatiri nega nia laos ema ona,” dehan PM Xanana.

“Tanba uluk hau sei prezidente inprezariu barak ba hato’o ba hau dehan favor hato’o hela ba governu selu ami nia projeitu halo hotu ona maibe governu seidauk selu. Mais hau dehan ba Alkatiri atu selu tutuir osan sira nee, nia dehan diak- diak maibe la selu,” dehan tan Xanana.

Maibe, nia husu mos ba ema lideransa Fretilin atu lori evidensia ba tribunal sekarik governu AMP halo korrupsaun. Tanba, akuza ema arbiru deit nein laiha evidensia ne’e ladiak.

“Hau dehan ona iha evidensia hodi ba tribunal, labele koalia deit hanesan manu inan ida atu tolun maibe ohin nia kokorek ba mai. Se tribunal informa hau, dehan hau nia membrus governu nee sala hau sei hasai nia, maibe se dehan nia los hau simu nafatin nia,” PM Xanana hateten.

Xefe governu nee dehan, tuir lolos nia lakoi atu ke’e kazu korrupsaun nebe mosu iha Fretilin nia tempu, maibe Fretilin rasik maka hakarak kee rasik.

“Ami dehan tiha ona katak konaba kotuk ita nonok tanba ita hakarak hadia ba oin, mais ami nonok foer mai fali, ita hotu tenki foti sai fali,” haktuir nia.

Alende ida ne’e, PM Xanana afirma katak Komisaun Anti Korrupsaun tenki hari atu nune’e bele halo kombate korrupsaun nebe maka mosu iha governu nia laran.

“Hau husu ita hotu tenki defende KAK atu hare tok buat sira uluk –uluk nee hotu ita tenki hare nusa maka ema nee manan $200 dolar deit nia hetan fali buat ida nee, ida neba? nee ita sei lao ba atu hare tamba KAK sei loka dalan ba buat oin –oin,” dehan Xanana.

Tuir Xanana katak, durante nee nia rasik observa media fo sai kazu korrupsaun barak mosu iha ministeiru sira, maibe informasaun sira nee so doko deit publiku nia hanoin tamba la iha evidensia forti.

“Dala ruma ami husik to buat nee tasak tiha maka ami hare oinsa maka bele hatan. Maibe ami durante fulan nen (6) nia laran nutusia sai barak dehan governu AMP korrupsaun mosu barak tebes. Mesmu hahu husi hau rasik to hau nia ministru sira ami hotu mesak korruptor deit,” Xanana responde.

Konaba kestaun korrupsaun, Xanana haktruir katak kritika hotu nebe hato ba nia governu ne’e nia simu. Tanba bele desperta konsensia povu ba problema boot korrupsaun atu nunee AMP bele hakasan nafatin hodi TL bele sai numeru primeiru kombate korrupsaun.

Ba kestaun publika informasuan ka notisia ba publiku iha TL, tuir Xanana katak, media bele hetan naroman ba liberdade ona atu publika kazu korrupsaun hotu tanba uluk jornal ida labele publika arbiru kazu korrupsaun nebe mosu iha governu nia laran. Maibe agora governu AMP fo liberdade ba media atu krika.

“Debate publiku konaba korrpsaun nudar sinal diak, hatudu katak nasuan ida nee hader tiha ona. Uluk karik jornal ida labele koalia hasoru governu, ohin buat nee sai normal tiha ona ami orgulhu tamba liberdade imprensa iha tina ona,” dehan Xanana.

Konaba salariu asesor internasional sira iha ministeriu financas nebe maka durante ne’e hetan kritika barak husi Fretilin, PM Xanana nebe hetan akompanha husi Ministra Financas Emilia Pires, hateten governu AMP lahasai osan povu nian hodi selu salariu asesor internasional. maibe, asesor kuaje nain 48 nee, hetan vensimentu husi prozeitu Public Finance Management Capacity Building Programme (PFMCBP), ne’ebe finansia husi doador ualu (8), iha sistema administrasaun Banku Mundial nian.

Tuir PM Xanana, prekupasaun husi reprezentante Parlamentu Nasional (PN) liliu husi parte Fretilin hanesan alegasaun falsu tanba realidade estadu la uza osan povu, lahanesan ho governasaun Fretilin iha antigu.

PM Xanana nebe kompleta ho dokumentus boot ida iha nia liman, hateten, sira iha evidensia forte no dadus kompletu konaba mal administrasaun at liu husi governasaun Fretilin nian., liliu iha parte Ministeriu Finansas nebe lidera husi Maria Madalena Boavida.

“Ita rona deit hanesan nee, governu Fretilin iha 2007 fo 23 dias ba asesor internasional ida ho valor rihun $23 naran. nia sim um mil ba loron ida. mas la inklui iha despezas, han, hemu, alojamentu hanesan Otel, trasporte, buat hirak nee estadu mak selu hotu,”deklara nia.

Seluk fali iha Novembru 2006, 42 dias ba konsultan services ba fundus MCC nian ho vensimentu rihun $42. Ba travel nian maka rihun $11,77, lainklui tan toba fatin iha otel boot hanesan Sagres, venture no seluk tan. Xanana hateten, maibe, sira nunka buka atu lekar sai, hodi hein Fretilin duni mak abuza hodi sukit sai sira nia foer.

Iha Marsu 2007, iha mos 16 dias ho rihun $16 kompleta expensive rihun $4300. “perdiem ba iha Bali kalan ida rihun $1. buat sira nee iha hotu. agora Fretilin responde tok. Dili airport arrived Viza, mos ita maka selu hotu. ida nee maka fulan-fulan hela deit. liliu ba Sr ida be MCC nian. mas nia la produz buat ida to’o AMP ukun tiha deit,”deklara mos Xanana.

PM Xanana rekonese falhansu balun agora dadaun konaba projeitu estrada nebe ladauk hadia remata, inklui programa preoridade seluk. maibe tuir nia, buat hirak nee relasiona ho devidas bara-barak husi governu anterior nian.

“Sira iha devidas barak los, ne’ebe maka ami labele sura ida-idak. maibe kandu total deit entaun kuaje milaun $119.mas to’o Dezembru 2007, ami hili nebe mak ami tenke kontinua. no ba restu nebe falha, ami tau hotu iha kaisa,”deklara nia. (Timor Post)

Alegasaun Korupsaun

Alegasaun Korrupsaun Hasoru Membru Governu,
PM Presiza Realiza Promesa
DILI -
Deputadus husi bankada opozisaun husu ba Xefe Governu Xanana Gusmão atu foti desizaun politika ida klaru ba publiku relasiona indikasaun korupsaun ne’ebe mosu iha Ministeriu da Justica, Ministeriu Turismu Komercio no Industria nomos ministeriu seluk.

“Laos ami opozisaun nia fatin atu lori ba tribunal de rekursu, ne’e laos ona. Se ita hakarak boa governasaun, governu tenki iha posizaun ida klaru. Se ema ne’e iha alegasaun atu hasai ka la-hasai, “kestiona deputada Fernanda Borges.

Xefe bankada Partidu Unidade Nasional ne’e mos eziji promesa Primeiru Ministru Xanana Gusmão iha momentu kampanha katak, centavos lima deit mak lakon mos sei hasai husi kargo politika hanesan ministru ou sekretariu estadu.

Nia enkoraja Xefi do Governu atu foti desizaun ida klaru, tamba desizasaun saida deit mak PM Xanana Gusmão foti halo ba povo no nasaun nia diak.

“Se lae, korupsaun ne’e ita falun hela deit, falun hela deit, bainhira los mak ita atu resolve, “ hateten tan Borges.

Francisco de Araujo deputadu husi bankada ASDT hateten, depende ba Primeiru Ministru nia desizaun. Maibe importante mak realiza promesa iha tempu kampanha.

“Naok lima cent, naok kuarter sai. Mais realidade ministeriu hothotu ema detekta ona katak iha korupsaun, maibe Primeiru Ministru aguenta nafatin. Tuir bankada ASDT ministru balun, ministra balun indika ba korupsaun tenki sai. Tauk nasaun ne’e nakfera ka nakdoko, “ nia kestiona.

Deputadu husi bankada CNRT Aderito Hugo da Costa hateten, hahalok krime laos desizaun politika mak resolve maibe liu husi dalan justica.

Aderito Hugo informa, prosesu ne’e lao dadaun. Maibe ema ne’ebe hetan alegasaun sai hanesan sasin seidauk bele hola desizaun hodi suspende. Kuandu, sai ona suspeitu sei tuir prosesu normal.
“Sira ne’ebe ministru, sekretariu estadu, ne’e kargu politiku. Laos kompania privada, se komete iha alegasaun ruma iha buat rua deit, julgamentu mak halo nia sai, moralmente rejigna-an para prosesu lao. Tamba kadeira ne’ebe tuur kadeira publiku nian, “ nia reafirma.

Adriano do Nascimentu Xefi bankada Partido Demokrata hateten katak, indikasaun korupsaun parte judisiario presiza hare fila fali.

Nia hatutan tan, politikamente PM iha ona vontade ba boa governasaun. Maibe fila fali ba boa vontade sira ne’ebe halao knaar politika hanesan ministru, sekretariu estadu no direitur sira.
Hanesan informasaun neébe diario neé foo sai katak, partido oposizaun Fretilin ejiji ba PM atu foti desizaun politika para hapara ministru ou ministra neébe indika halo korupsaun. (Timor Post)

Peska Ilegal

Ro Peska Illegal Kontinua Halao Operasaun
DILI –
Deputada Getrudes Moniz husi bankada Partido Demokrata no deputadu husi bankada Fretilin Inacio Moreira, segunda (11/05) iha plenaria Parlamentu Nasional husu ba parte kompetente atu foo atensaun ba ro peska illegal ne’ebe kontinua naok riku soin iha Tasi Timor.

Tuir informasaun ne’ebe Getrudes Moniz simu husi populasaun distritu Lautem, Sub distritu Com iha semana kotuk katak, ro peska illegal hamutuk 46 ne’e diskunfia mai husi Thailandia, maibe seidauk identifika klaru, sempre halo operasaun iha tasi klaran.

Prekupasaun neé, deputada husi bankada PD kestiona ba orsamentu geral do estadu 2008, Parlamentu Nasional aprova ona orsamentu $28 milliaun atu sosa ro patrulhamentu rua husi Xina. Maibe, too agora ro patrulhamentu neé seidauk halo operasaun.

Reprejentante povo ne’e husu ba Polisia Nasional Timor Leste ne’ebe foin lalais ne’e sosa ro patrulhamentu kiik ho objectivu patrullhamentu atu monta iha area tasi Lospalos.

Tamba hanesan asuntu nasional, nia ejiji atu oinsa ro patrulhamentu rua husi Xina to lalais mai TL hodi kontrola riku soin iha tasi Timor.

Deputadu Inacio Moreira informa katak, ro peska neébe halo operasaun iha area tasi Com-Lospalos diskunfia nain husi membru governu ida nian.

Inacio Moreira hatutan, ro peska neé hetan ona protesta husi peskador iha area Com tamba neé ro neé agora dadaun halo fali operasaun iha Dili ba tempu kalan.

Iha sorin seluk, Vice Primeiru Ministru Jose Luis Guterres hatan kestaun ne’e katak, agora dadaun ro patrulhamentu ne’ebe TL sosa husi nasaun Xina sei iha prosesu rekonstrusaun.

Tuir publikasaun diario neé antes, Sekretariu Estadu Defesa Julio Thomas Pinto informa katak, molok tama ba tinan 2010 ro patrulhamentu ne’e sei halao operasaun iha area tasi Timor hodi kontrola ro peska illegal husi nasaun liur.

Ro patrulhamentu ne’ebe TL sosa husi nasaun Xina ho naruk metru 45. Agora dadaun membru komponente Naval hamutuk 30 halao hela treinamentu no involve mos iha prosesu rekonstrusaun.

Tuir dadus neébe Timor Post rekolla, ro peska husi Thailandia ho naran Golden Sea, Missouri Reefer, Silver Sea, M/V Fernando, Emerald Reefer, M/V Ocean, Sutti Reefer husi Panama sempre tama mai Portu – Dili hodi hetan lisensa husi Quarantena Timor Leste, Diresaun Imigrasaun no Alfandega.

Fontes neébe servisu iha Portu lakohi atu hakerek nia naran, prekupa ho prejensa ro hirak neé. Tamba tuir nia katak, wainhira ro sira neé mak hetan ona lisensa, klaru katak bele iha posibilidade naok ikan ou riku soin balun iha tasi Timor.

Fontes neébe servisu iha Portu durante tinan lima haktuir tan katak, antes neé, ro peska sira neé nunka mai foti surat lisensa, maibe agora dadaun neé, ro peska husi nasaun Thailandia neé sempre mai hela deit, fulan ida mai dala rua ou dala tolu, sem objetivu ida neébe mak klaru, “ nia hatutan tan.

Fontes neé mos husu ba agensia SVD neébe fasilita ro husi Thailandia atu esplika ba orgaun soberanu hanesan governu no parlamentu konaba objetivu husi ro hirak ne’e. (Timor Post)

Prekupasaun Deputadu Konaba Ro Peska Illegal

Ro Peska Illegal Kontinua Halao Operasaun
DILI –
Deputada Getrudes Moniz husi bankada Partido Demokrata no deputadu husi bankada Fretilin Inacio Moreira, horseik iha plenaria Parlamentu Nasional husu ba parte kompetente atu foo atensaun ba ro peska illegal ne’ebe kontinua naok riku soin iha Tasi Timor.

Tuir informasaun ne’ebe Getrudes Moniz simu husi populasaun distritu Lautem, Sub distritu Com iha semana kotuk katak, ro peska illegal hamutuk 46 ne’e diskunfia mai husi Thailandia, maibe seidauk identifika klaru, sempre halo operasaun iha tasi klaran.

Prekupasaun neé, deputada husi bankada PD kestiona ba orsamentu geral do estadu 2008, Parlamentu Nasional aprova ona orsamentu $28 milliaun atu sosa ro patrulhamentu rua husi Xina. Maibe, too agora ro patrulhamentu neé seidauk halo operasaun.

Reprejentante povo ne’e husu ba Polisia Nasional Timor Leste ne’ebe foin lalais ne’e sosa ro patrulhamentu kiik ho objectivu patrullhamentu atu monta iha area tasi Lospalos.

Tamba hanesan asuntu nasional, nia ejiji atu oinsa ro patrulhamentu rua husi Xina to lalais mai TL hodi kontrola riku soin iha tasi Timor.

Deputadu Inacio Moreira informa katak, ro peska neébe halo operasaun iha area tasi Com-Lospalos diskunfia nain husi membru governu ida nian.

Inacio Moreira hatutan, ro peska neé hetan ona protesta husi peskador iha area Com tamba neé ro neé agora dadaun halo fali operasaun iha Dili ba tempu kalan.

Iha sorin seluk, Vice Primeiru Ministru Jose Luis Guterres hatan kestaun ne’e katak, agora dadaun ro patrulhamentu ne’ebe TL sosa husi nasaun Xina sei iha prosesu rekonstrusaun.

Tuir publikasaun diario neé antes, Sekretariu Estadu Defesa Julio Thomas Pinto informa katak, molok tama ba tinan 2010 ro patrulhamentu ne’e sei halao operasaun iha area tasi Timor hodi kontrola ro peska illegal husi nasaun liur.

Ro patrulhamentu ne’ebe TL sosa husi nasaun Xina ho naruk metru 45. Agora dadaun membru komponente Naval hamutuk 30 halao hela treinamentu no involve mos iha prosesu rekonstrusaun.

Tuir dadus neébe Timor Post rekolla, ro peska husi Thailandia ho naran Golden Sea, Missouri Reefer, Silver Sea, M/V Fernando, Emerald Reefer, M/V Ocean, Sutti Reefer husi Panama sempre tama mai Portu – Dili hodi hetan lisensa husi Quarantena Timor Leste, Diresaun Imigrasaun no Alfandega.

Fontes neébe servisu iha Portu lakohi atu hakerek nia naran, prekupa ho prejensa ro hirak neé. Tamba tuir nia katak, wainhira ro sira neé mak hetan ona lisensa, klaru katak bele iha posibilidade naok ikan ou riku soin balun iha tasi Timor.

Fontes neébe servisu iha Portu durante tinan lima haktuir tan katak, antes neé, ro peska sira neé nunka mai foti surat lisensa, maibe agora dadaun neé, ro peska husi nasaun Thailandia neé sempre mai hela deit, fulan ida mai dala rua ou dala tolu, sem objetivu ida neébe mak klaru, “ nia hatutan tan.

Fontes neé mos husu ba agensia SVD neébe fasilita ro husi Thailandia atu esplika ba orgaun soberanu hanesan governu no parlamentu konaba objetivu husi ro hirak ne’e. (Timor Post)

Fretilin Walk Out

Diskusaun Lei Inkeritu Parlamentar,
Partido Opozisaun “Walk Out”
DILI –
Partido opozisaun iha Parlamentu Nasional, horseik loron kraik la-prenche quorum ba diskusaun lei inkeritu parlamentar. Maibe, diskusaun kontinua ho numeru deputadu 34.

Iha deklarasaun votos ba proposta alterasaun numeru 3 neébe muda direitu deputadu 10 ba 22, tuir Xefe bankada partido Fretilin Aniceto Guterres katak, koalia maioria no minoria. Maioria mak absoluta 33 entaun seluk laiha tan direitu ona, “ nia kestiona.

“Ida neé taka dalan, sei la-taka dalan entaun difikulta atu halo inkeritu parlamentar, hodi halao funsaun fiskalizasaun politika. Hau la-fiar ita bele halo inkeritu parlamentar ho efetivu tamba interese politika barak sei la-konsege. Ami pesimista ho ida ne’e. Tamba difikulta hanesan ne’e, bankada Fretilin sei la hola parte diskusaun ba lei ida ne’e, ami komesa walk out ba diskusaun lei ne’e, “dehan Aniceto Guterres iha deklarasaun de votos horseik meudia.

Xefe bankada Partido Unidade Nasional Fernanda Mesquita Borges neébe vota kontra ba proposta alterasaun numeru 3 iha intervista ba Timor Post hateten, lei inkeritu parlamentar buat ida importante ba instituisaun soberanu hanesan PN, tenki nakloke hodi fo oportunidade ba bankada hotu ne’ebe hakarak halo fiskalizasaun iha instrumentu legal.

“Atu rekere investigasaun deit presiza deputadu 22. Fretilin mos laiha deputadu 22, CNRT mos laiha, satan bankada seluk, “Borges kestiona.

Fernanda Borges konfesa, PUN la prontu halo quorum ba AMP. “Se, ami mak mai halo quorum hodi halo lei ida la foo direitu ba opozisaun atu halo inkeritu, ami sei la tuir, ami sei hamrik iha liur hodi hein resultadu, “ dehan tan deputada Borges.

Aderito Hugo da Costa deputadu husi bloku AMP neébe vota afavor komenta katak, proposta refere hare ba kualidade no valor inkeritu, nomos artigo neé sei la susar kuandu aprova para inisiativa bele passa, se inisiativa deputadu 10 deit mak halo, sei la garante atu passa kuandu aprova iha plenaria, “ nia esplika.

Nia hatutan tan, deputadu neébe garante atu kria komisaun presiza ejiji no lobi ba deputadu balun ou bankada seluk, nuneé inisiativa bele konklui iha aprovasaun.

Vital dos Santos deputadu husi bankada Partido Demokrata haktuir, fiskalizasaun ho inkeritu objetivu atu promove boa governasaun, hadia mall administrasaun.

“Lalika difikulta hodi halo komplikadu. Tuir lolos parlamentu ida ne’e loke dalan luan halo inkeritu ho maneira fiskalizasaun simplist hodi hadok imajem, kurtina husi governu, “ nia realsa.

Xefe bankada PD Adriano do Nascimento komenta, deputadu AMP foo fuan mak servisu ba estadu ida ne’e.

Resultadu ba votasaun alterasaun numeru 1, proposta eliminasaun afavor 18, kontra 17, abstensaun 6. Votasaun konaba inisiativa maioria simplist afavor 14, kontra 21, abstensaun 6. Proposta de alterasaun numeru 3 neébe muda direitu deputadu 10 ba 22 ho resultadu votasaun afavor 21, kontra 17, abstein 3. Proposta artigo numeru 2 no alterasaun passa ho resultadu votasaun afavor 23, kontra 10, abstein 8. (Timor Post)

Tuesday, May 12, 2009

Lei Inkeritu

Lei Inkeritu Parlamentar Hetan Aprovasaun
DILI –
Bankada oposizaun Fretilin, segunda loron-kraik (11/05) no tersa (12/05) dader kontinua abandona plenaria ba diskusaun lei inkeritu juridiku parlamentar. Finalidade, lei refere hetan aprovasaun final global ho resultadu votasaun afavor 27, kontra 1 no abstensaun 5.

Iha deklarasaun de votos deputadu Vice Prezidente Parlamentu Nasional Vicente da Silva Guterres hateten katak, deputadu konsege halao knar ida ne’ebe importante tebtebes. Ita hein pratikamente, “ dehan nia.

Fernanda Mesquita Borges Prezidente Partidu Unidade Nasional ne’ebe vota abstein tamba iha artigo balun limita opozisaun sira tamba partidu kiik kadeira ladun barak atu halo inkeritu.

Borges hatutan artigo 4 loke dalan atu iha komisaun inkeritu parlamentar ida ne’ebe obrigatoriu mais presiza deputadu 22, maibe opozisaun bele hamutuk hodi halo inkeritu ruma iha sesaun legislatura.

Nia mos kestiona transparancia tamba prosesu inkeritu taka ba publiku. Iha Portugal, deputadu sira ne’ebe halo inkeritu loke ba publiku. Ida ne’e hanesan prosesu ida ne’ebe Timor-Leste presiza atu aprende. Hein katak aban bain rua bele hadia fali, “ nia realsa.

Vital dos Santos deputadu husi Partido Demokrata ne’ebe vota afavor konfesa katak ho lei ne’e, parlamentu bele halo inkeritu parlamentar tinan ida dala ida, ida ne’e mak posibilidade deputadu sira atu halo.

Razaun Fretilin abandona plenaria relasiona proposta alterasaun numeru 3 ne’ebe mai husi Vicente da Silva Guterres ne’ebe muda direitu deputadu 10 ba 22 tamba kadeira opozisaun iha parlamentu la too 22.

Kadeira Fretilin iha PN 21, Aliansi Demokrata kadeira 2 no Partidu Unidade Nasional kadeira 3. Mesmu Fretilin abandona plenaria, PUN no Aliansi Demokrata kontinua partisipa diskusaun lei ne’e too votasaun final global. (Timor Post)

Friday, May 8, 2009

Salario Internasional

Deputadu Sira Kestiona Salario Standar Internasional
DILI –
Advisor internasional husi Ministeriu da Financas Michael Francino ho pozisaun Planning and Financial Management. Tuir lista ho data assinatura (10/06/2008) simu salario total $589,449.

Realidade ne’e, deputadu husi bankada Partido Demokrata Rui Menezes foin lalais ne’e iha plenaria Parlamentu Nasional kestiona ho razaun katak, mesmo osan barak ne’e mai husi doadores, maibe osan ne’e oferese ba Timor.

Alende ne’e, salario Timor-Oan kategoria internasional tuir xefi bankada Partidu Unidade Nasional importante mak servisu.

“Se-lae, ita kria instituisaun funsionariu sira manan oin seluk, ema seluk ne’ebe Timor-Oan nafatin lakohi funsionariu maibe manan osan boot teb-tebes. Halo saida. Ida ne’e mak ami presiza hatene, “ kestiona Presidente PUN Fernanda Borges.

Liu husi intervista ba diario ne’e foin lalais iha Parlamentu Nasional, Fernanda Borges haktuir katak, bankada PUN mos husu ona ba Ministra da Financas hodi hatoo ba parlamentu konaba osan hira mak tekniku Timor-Oan sira manan, maibe too agora seidauk hetan, “ Borges lamenta.
“Ita presiza strutura administrasaun publika mak tenki iha funsionariu publiku de kareira ne’ebe ita ajuda sira ho treinu no kapasita hodi bele halo servisu tuir salariu ne’ebe sustentavel, “ katak nia.

Salariu advisor Timor-oan ba kategoria internasional, tuir Aderito Hugo da Costa katak, hanesan politika ida atu akomoda Timor-Oan ne’ebe durante ne’e buka liu servisu iha ajencia internasional duke servisu publiku.

Ho kategoria salario internasional, Timor-oan hotu bele foo kontribuisaun ba nasaun, “ Hugo haktuir razaun.

Nia esplika tan katak, rekrutamentu ba ema internasional standar mai husi ajencia internasional.
Tradusaun media Fretilin husi jornal The Australian hatete katak, Ines Almeida ema ne’ebe servisu foo apoio imprensa iha Ministeriu das Financas Timor Leste nian. Tinan dadaun ne’e, manan osan boot liu Primeiru Ministru Xanana Gusmão ne’ebe salario baziku $1,000 ho $500 subsidiu.

Tinan 2008-2009 Ines Almeida mana osan pakote ida ho salario baziku $182,400 no hetan fali $41.356 ba viajem no moris lorloron nian. Total osan ne’ebe Ines Almeida simu $219,765.
Graham Daniel ema Australiano iha kontratu tinan ida nudar senior asesor jestaun ba Ministra Financas ho salario $236,160 homos $60,361 konaba reimbolsu, pakote $296,521. (Timor Post)

Alegasaun Korupsaun Ministra da Justica

La-Hasai Lucia Lobato,
Sei Afeita Kredibilidade Governu
DILI –
Partido opozisaun Fretilin kontinua ejiji responsabilidade politika Primeiru Ministru Xanana Gusmão hodi hasai Ministra da Justica Lucia Lobato, se-lae bele afeita kredibilidade governu, “ dehan Xefi bankada Fretilin ba jornalista sira iha sala bankada Parlamentu Nasional.

“Responsabilidade laos ami opozisaun nian, ne’e responsabilidade governu. Liliu ne’e responsabilidade politika nudar Xefi do Governu ida, oinsa bele hola medidas ba kazu korupsaun. Kombate korupsaun ho sistema, ho vontade, seriedade. Liliu vontade politika atu kombate. Ida ne’e la-hatudu, “ katak tan Aniceto Longuinhos Guterres.

Aniceto Guterres reafirma, Xanana Gusmão hanesan xefi do governu lolos hola ona medidas tuir responsabilidade politika tamba afeita ona ba governu no kredibilidade Primeiru Ministru.

“Membru governu ne’e laos funsionario bai-bain, hodi hein desizaun husi tribunal mak foin halo suspensaun. Membru governu ne’e nomeasaun politika, “ nia reafirma.

Deklarasaun Primeiru Ministru ne’ebe jornais diarios publika edisaun kuarta (29/04) “tantang” FRETILIN lori dadus korrupsaun ba Tribunal Rekursus. Tuir Aniceto Guterres katak, deklarasaun nee hatudu falta sentidu responsabilidade nudar Xefe Governu katak governu la-tauk atu kombate KKN, sei halo buat hotu no sei hamos KKN.

Nia hatutan tan katak, povo iha direitu lakon konfiansa bainhira alegasaun forte no kredivel mosu tanba integridade no kredabilidade governu afetadu, liliu bainhira Primeiru Ministru la-hola medidas atu hasai duvidas ne’ebe mosu.

“Ita hotu keta haluha ona karik katak uluk, S.E. Sr. Primeiru Ministru sei Presidenti Republika nian iha Junu 2006, ejiji mos rejignasaun husi Dr. Mari Alkatiri nudar Primeiru Ministru tanba hetan alegasaun deit husi programa Televisaun Four Corners neebe nia dehan tenke simu responsabilidade politika. La ho ordem tribunal ida iha tempu ne’eba no ikus mai Ministeriu Publiku arkiva kazu, “ dehan tan nia ba jornalista sira.

Kaer metin ita bo’ot nia responsabilidade politika no hasai Ministra Justisa de facto agora kedas tanba ema hotu konkorda, maibe ita bo’ot deit mak sei fo protesaun ba nia nafatin. Ami hatene katak ne’e susar maibe ami sei fo koragem ba ita sei ita bele halo, “ hatoo Xefi bankada ne’e. (Timor Post)

Thursday, May 7, 2009

Quarantina Prende Ikan Maran

Karantina Prende Ikan Maran Tonelada 10
DILI –
Karantina prende ikan maran ho tonelada 10 iha Portu Dili, kuarta (29/04) ne’ebe mai husi Indonesia tamba falsifika dokumentus.

Direitur Nasional Quarantina Rui Daniel de Carvalho ba jornalista sira, kinta, (30/04) iha edifisio Polisia Maritima Kaikoli hateten katak, tuir prosesu normal ba ema ne’ebe hakarak halao negosiu produto agrikultura liliu ika presiza hetan lisensa husi diresaun peska.

Nia mos hatete katak, parte investigasaun sei hare ikan ne’e sei merese konsume ou lae. Kuandu lae, tuir lei quarantina ikan hirak ne’e sei destroi.

Komandante Unidade Maritima Polisia Nasional TL informa, kazu ne’e sei haruka ba unidade investigasaun kriminal nasional bazeia ba evidensia ne’ebe iha hanesan ikan nomos dokumentu balun.

Legal Advisor Agusto dos Santos Marques husi Ministeriu Agrikultura no Peska esplika tuir dekretu lei 21 tinan 2003 artigo 58, produtu agrikola ne’ebe tama no sai presiza tenki iha lisensa negosiu.
Marques hatutan, tamba ikan nain falsifika dokumentus hanesan scan dokumentus nomos uza karimbu falsu, entaun viola lei quarantina no lei peska ne’ebe vigora iha Timor Leste.

Kazu ne’e aplika mos ba kodiku penal Indonesia ne’ebe TL sei adopta ho artigo 273 ho pena prizaun tinan neen too tinan ualu, tuir dekretu lei No.1/2006 multa $100 – $50.000, “ nia tenik. (Timor Post)