AMP Hatan Alkatiri

Diferensia Opiniaun Labele Hamosu Krise

DILI - Desenvolvimentu lao diak, povo moris diak no hakmatek, presiza ema hothotu nia kontribuisaun.

Selebrasaun restaurasaun independensia Timor Leste ba dala hitu tinan ne’e, portavoz Aliansi Maioritaria Parlamentar deputadu Fernando Dias Gusmão, tersa (19/05) ba jornalista Timor Post Rita Almeida, iha uma fukun Parlamentu Nasional, husu ba lider sira koalia tenki sukat.

Deputadu husi bankada Partido Sosial Demokrata ne’e hatutan, diferensia opiniaun entre partidu no politiku sira normal, mais diferensia sira ne’e labele hamosu problema no krise iha Timor Leste

Hakarak hatene liu tan, strategia bloku AMP iha parlamentu, tuir mai ami hatun intervista iha perguntas no resposta.

Timor Post : Signifikado oinsa husi bloku Aliansi Maioritaria Parlamentar ba loron restaurasaun Independensia ba tinan ne’e?
Fernando Gusmão : Komemorasaun tinan hitu ita nian restaurasaun independensia iha signifikadu boot. Signifikadu katak, ita nian nasaun ne’e, liberta ona durante tinan hitu. Signifika mos katak, durante tinan hitu ona mak ita konstroi estadu direitu demokratiku. Buat barak mak lao desde 2002 too mai agora.

Primeiru governu konstitusional simu knaar momenta ne’ebe atu hari instituisaun estadu nian tomak ne’ebe liu husi lei bar-barak parlamentu aprova, depois sai hanesan baze governasaun ba nasaun nian.

Mai too kuatru governu konstitusional simu todan ida iha momentu krize 2006 nia rohan. Tamba ida ne’e mak momentu governasaun durante ne’e ami hare katak fokus ne’ebe ita nian governu halo liliu oinsa mak atu hametin instituisaun estadu nian nomos resolve problema sira ne’ebe mak sai prioridade.

2006 ita hare katak mosu problema IDP’s bar-barak, problema petisionariu, entaun governu AMP tenta resolve uluk ne’e. Agora ita hare kuaze 80 ital pursentu resolve, foin atu tama iha fase desenvolvimentu iha 2009 ne’ebe agora lao dadaun. Foin fulan lima, ita espera katak fase primeiru desenvolvimentu ne’e bele hatudu buat diak ida, balansu diak ida para ita nia ekonomia no vida moris povo nian ne’e bele diak liu tan.

TP : Oinsa ita boot nia komentario, situasaun hakmatek agora dadaun ne’e hanesan mos parte kontribuisaun partidu opozisaun Fretilin?
FG : Situasaun hakmatek ne’ebe agora dadaun lao, kontribuisaun Timor-oan tomak. Se partidu opozisaun sente katak, sira mak kontribui signifika katak uluk sira mak halo runggu-rangga. Ne’e mak labele hanoin katak, agora hakmatek tamba sira hakmatek entaun signifika katak uluk sira mak runggu rangga. Opiniaun hanesan ne’e ladun diak.

Dala ida tan, opiniaun ne’e la loos i loos liu mak situasaun hakmatek ne’e tamba esforsu husi governu nian ho apoio sidadaun hothotu nian. Opozisaun, partidu ne’ebe iha governu, hothotu hamutuk mak kria estabilidade ne’ebe ohin loron ita hothotu hetan, laos ema ida deit.

Se grupo ida deit, ka partidu ida deit mak dehan kontribui ba estabilidade, ne’e hanoin sala. Se hanoin hanesan signifika katak ita sei fahe malu nafatin. Grupu balun halo diak, halo estabilidade, grupu balun hanoin instabilidade ba ita nian rai. Ida ne’e ita tenki ses husi hanoin hanesan ne’e.

TP : Tuir akuzasaun katak, governu AMP ukun tamba violensia ne’ebe mak mosu iha 2006?
FG : Não! Governu AMP ukun tamba resultadu eleisaun, laos krise. Tamba resultadu eleisaun partidu Fretilin la-hetan maioria iha parlamentu. Partidu Fretilin hetan deit 21 kadeiras. Partidu seluk hetan 48, signifika maioria povo la-hili ona Fretilin, entaun nia tenki sai opozisaun. Ne’e regras demokrasia.

Ita nian nasaun estadu direitu demokratiku, entaun ita tenki respeita regras demokrasia, se la maioria tenki sai opozisaun, maioria mak tenki ukun, i AMP agora 38 kadeiras, portantu maioria parlamentar.

TP : Oinsa sujestoens ba governu husi bloku AMP atu redus pobreza nomos desenvolvimentu iha futuru?
FG : Hau hanoin katak, governu tenki aslera prosesu desenvolvimentu, aselera ezekusaun orsamentu ne’ebe parlamentu aprova tiha ona. Projetu bar-barak mak parlamentu aprova, lliliu infrastrutura ne’ebe tinan 2009 hanesan tinan infrastrutura. Ida ne’e tenki aselera.

Konstrusaun transmisaun central eletrisidade tenki lao, rehabilitasaun estrada tenki lao. Se lae ano infrasturura mais naran deit, buat ne’e laiha, entaun tenki lao tamba foin tama fulan lima. Signifika katak, sei fulan hitu ne’ebe governu bele halo buat ruma liliu infrasrutura nian.

TP : Taktika politika husi bloku AMP no partidu opozisaun ikus-ikus ne’e, nia signifikado saida?
FG : Ami servisu diak, ami koalia ba malu, ami hamnasa. Diferensia de opiniaun ne’e normal. Esensia poltika mak ida koalia A, ida seluk koalia B ne’e mak demokrasia.

TP : Dalan ida atu mosu eleisaun antisipada, stratejia ne;ebe Fretilin seu foti mak renunsia husi parlamentu nasional. Karik ne’e sei ameasa ba governu AMP?
FG : Ne’e laiha amesa, tamba partidu sira iha AMP ne’e mos nia stritura too iha baze, partidu sira ne’ebe mak iha massa. Portantu la-ameasa ida, para atu foo ezemplu demokratiku, atu foo edukasuan sivika diak ba ita nian povo, entaun diak liu eleisaun tenki tuir ninia tempu. Se lae aban bain rua Fretilin sae la maioria, tun! Ida ne’e sei hamosu instabilidade.

Ita hakarak governu ida sae, prontu povo fiar halao knaar tinan lima tuir konstituisaun. Eleisaun mai fali ida manan kontinua, ida seluk la manan tun partidu seluk mak ukun. Ne;e mak diak.

TP : Tamba sa AMP la simu konsensus nasional husi partidu Fretilin?
FG : Não, partidu Fretilin nunka hatoo proposta mai ami atu halo konsensus nasional. Prezidente da Republika mak iha ideas para halo hamutuk partidu sira iha konsensus. Mais konsensus signifika fahe kadeira ba malu ne’e ami la konkorda. Tamba ita tenki respeita ita nian konstituisaun.

Konstituisaun katak, se mak maioria parlamentu, nia mak ukun. Entaun ida ne’e mak ukun dadaun tuir konstituisaun no tuir lei. Ne’e duni laiha konsensus ida mak partidu Fretilin hatoo ona ba iha partidu ne’ebe agora iha AMP. Ida ne’e seidauk iha.

TP : Planu ida oinsa mak husi bloku AMP atu forma komisaun inkeritu parlamentar, ne’ebe hetan ona aprovasaun final global ba kazu indikasaun korupsaun iha ministeriu balun?
FG : Sim, normalmente kuandu iha akuzasaun ba indikasaun korupsaun, tamba iha ona lei. Parlamentu bele forma komisaun de inkeritu, hafoin forma iha poder halo investigasaun ba ministeriu sira ne’ebe mak iha indikasaun korupsaun.

Depois investiga mak iha resultadu indikasaun korupsaun, parlamentu sei rekomenda ba prokurador jeral da republika, sira mak tenki kontinua halo investigasaun kriminal ba kazu korupsaun tamba kazu korupsaun ita konsidera hanesan krime ida. Tamba ne’e parlamentu nasional labele halo investigasaun kriminal.

TP : Iha ona planu ou lae, bloku AMP forma komisaun ?
FG : Lae, depende ba iha ona kazu ka lae. Tamba durante ne’e politiku sira sempre foti korupsaun, korupsaun maibe laiha evidensia. Ita iha lei ida mak dehan ema seidauk julga iha tribunal, ema ne’e la sala. Ne’e prinsipiu direitu ida! Katak seidauk tama tribunal, seidauk hetan desizaun sala, ema ne’e sei la sala.

Entaun, ita labele rona rumoris ba halo investigasaun. Ne’e labele! Tenki iha evidensia ruma katak iha duni korupsaun ita ba halo investigasaun hodi hare lolos katak, indikasaun ida ne’ebe ita hetan ne’e loos duni ka lae.

Se loos duni, hafoin rekomenda ba prokurador jeral da republika hodi kontinua halo investigasaun klean liu tan.

Kuandu iha indikasaun, ministeriu ruma halo korupsaun bele forma. Mais importante mak ne’e; povo, sosiedade sivil, media, ne’ebe iha faktus konaba korupsaun ninian. Bele hatoo mai parlamentu bazeia ba faktus sira ne’e, parlementu forma komisaun inkeritu para halo investigasaun. Se laiha faktus no bukti-bukti awal, ne’e defisil parlamentu halo inkeritu. Entaun parlamentu labele servisu bazeia ba rumoris.

Ba kazu Ministra da Justica, parlamentu labele halo inkeritu tamba tama ona iha tribunal. Iha lei no konstituisaun rasik hateten katak, kazu sira ne’ebe mak iha ona tribunal, kazu sira ne’ebe mak prokurador ou polisia halo ona investigasaun. Ne’e parlamentu labele halo inkeritu iha nee’ba. Maibe kazu sira ne’ebe mak ema ida seidauk book. Parlamentu simu evidensia dehan iha problema korupsaun iha governu ou administrasaun publika, enataun parlamentu bele forma komisaun hodi halo investigasaun. Maibe depois hetan evidensia tenki entrega ba prokurador jeral da republika tamba ita nia konstituisaun no lei haruka hanesan ne’e. So prokurador mak bele halo akuzasaun ba ema sira ne’ebe mak indika halo korupsaun.

TP : Oinsa ita boot nia mensajem ba povo atu iha konfiansa nafatin ba governu AMP?
FG : Sim, ita koalia eleisaun 2012 ne’e sei dook, sei tinan tolu. Tinan tolu buat barak bele akontese iha durante governasaun. Mais hau hakarak foo deit mensajem ba loron restaurasaun independensia katak, tinan hitu ona ita restaura ita nian independensia husu para entidade hothotu iha nasuan ida ne’e, juventude, ita nian media, sosiedade sivil, politiku sira tau interese nasional no povo nian iha oin.

Tamba saida, tamba ita ukun tamba povo. Tamba povo mak ita halo politika, konkore ba eleisaun povo hili ita hodi ukun. Ukun para halo desenvolvimentu, para povo moris diak, ida ne’e mak importante.

Diferensia opiniaun entre partidu normal, entre politiku sira normal, mais diferensia sir ane’e labele hamosu problemas. Diferensia sira ne’e labele hamosu fali krise iha ita nian rai. Tamba ne’e, lider sira koalia tenki sukat, kuandu ita akuza ema sem faktus labele. Mais ita iha provas lori ba prokurador no tribunal para lao tuir nia dalan, lao tuir lei. Se mak sala ba tribunal no ba komarka. Ne’e mak diak. (*)