Selebrasaun restaurasaun independensia Timor Leste ba dala hitu tinan ne’e, Sekretariu Jeral Partidu istoriku Fretilin Mari Alkatiri, segunda (18/05) ba jornalista Timor Post Rita Almeida, iha sala bankada Parlamentu Nasional, konvida fila fali governu Aliansi Maioritaria Parlamentar ba konsensus nasional.
Mari Alkatiri mos kontinua kritika governu AMP ho solusaun, atu-oinsa governu AMP ukun ho diak, para labele lakon konfiansa iha eleisaun oin mai.
Ho kritika hirak ne’e, wainhira jornalista tenta, liu husi telefone fiksu, SMS no telefone husi movel too hasoru malu ho media officer PM, maibe la-konsege hetan intervista ho Primeiru Ministru Xanana Gusmão tamba razaun okupadu.
Hakarak hatene liu tan, esperansa no stratejia Fretilin ba eleisaun antisipa, tuir mai intervista iha perguntas no resposta.
Timor Post : Signifikado oinsa loron 20 de Maio ba Partido Fretilin?
Mari Alkatiri : Sim, ba partidu Fretilin nia signifikado rua. Ida, 20 de Maio ne’e kriasaun ita hari ASDT-Fretilin iha 1974. Ba Timor Leste signifika luta ida Fretilin halo durante 24 anos too restaurasaun independensia 20 de Maio 2002.
Tantu, signifika tinan ne’e ita halo tinan 7, ita lori fila fali independensia ne’e mai iha ita nian rai. Independensia ne’ebe ita proklama 28 Novembru 1975, Indonezia invade tiha, bele dehan estadu la-funsiona total. Entaun iha 20 de Maio 2002 ita restaura fali, hanesan estadu ida independente, mundu tomak rekonhese.
Ne’e importante tebtebes ba povo tomak, ita rejista duni durante 7 anos, konflitu balun iha ita nian rai laran. Hahu 4 Desembru 2002 manifestante sira sunu hau nian uma rasik hanesan Primeiru Ministru, hau nia uma privadu. Mai too 2006 krise boot ba ita hothotu.
Krise durante governasaun Fretilin nian, ema la-respeita vontade povo nian, la-respeita istoria povo nian. Sempre tenta atu sobu fila fali buat sira ne’e hotu mak mai 2006, ita hare konspirasaun ho golpe kontra governu Fretilin. Ne’e, ita labele haluhan. Labele haluhan tamba se ita haluhan, aban bain rua ita sei repete fali.
Agora ita hare situasaun aman (kontrolado-red) loos. Ita hanoin katak, ida ne’e susesu governu Aliansi Maioritaria Parlamentar nian. Lae! situasaun aman, situasaun paz, estabilidade tamba sira ne’ebe halo violensia desde 2002 too 2006, sira mak agora tuur iha kadeira ukun nain ne’e.
Tamba Fretilin lakohi violensia, mak situasaun estavel, paz. Ne’e laos susesu governu de facto AMP nian. Ne’e susesu, tamba Fretilin atu hanorin ba hot-hotu katak violensia ne’e labele sai fali instrumentu para uza halo politika.
Politika iha estadu de direitu labele halo ho violensia. Demokrasia labele uza violensia, tamba ne’e Fretilin komu aproveita tempu ne’e atu hanorin. Hau husu boot deit katak, sira ne’ebe agora dadaun ukun hela rai ne’e, resultadu violensia uluk ninian, sira mos aprende oituan buat sira ne’e.
TP : Oinsa kontribuisaun partido Fretilin iha futuru, atu povo bele moris hakmatek?
MA : Ne’e sira seluk mak tenki respeita povo. Fretilin hatudu ona katak hatene respeita povo, sira seluk aban bain rua sai husi poder tenki respeita nafatin povo. Labele uza fila fali violensia para atu hadau poder hanesan halo ona iha 2006. Ne’e sira seluk mak tenki aprende, povo tenki ejiji ba sira para aprende buat ne’e. Tamba Fretilin hatudu ona, katak lakohi violensia.
TP : Planu kontribuisaun ida oinsa husi Fretilin, atu redus pobreza iha Timor Leste?
MA : Redus pobreza, laos deit uza osan. Uza osan deit aumenta pobreza. Sei uza osan nar-naran deit, ne’e redus pobreza ba ema lubun oan ida deit. Sira mak sai riku ba bo-boot, povo sei kiak nafatin.
Redus pobreza tenki iha planu, tenki iha programa, para halo desenvolvimentu. Tenki loke servisu ba joven sira hotu, tenki halo formasaun ba joven para bele kompete iha merkado traballho. Redus pobreza laos deit kaer osan mai husi minarai nian hodi fahe, ne’e mak redus pobreza. Ne’e halo korupsaun boot, ne’ebe ita hare dadaun. La-redus pobreza ida.
Korupsaun hatene halo festas deit, gasta osan lubuk ida para halo festa deit. Ne’e lae!ita presiza atu hare, halo oinsa mak ita atu foo konfiansa ba povo ne’e, loke servisu ba joven sira, ba ema sira ne’ebe iha kapasidade atu halo servisu. Hadia tan eskola, hadia tan saude, hadia tan agrikultura, hadia tan infrastrutura tomak hotu, komunikasaun, transportes, obras publika, buat sira ne’e hotu.
Atu redus pobreza, governu ida tenki iha kapasidade atu halo programa. Laos uza osan nar-naran deit.
TP : Mekanismu saida loos mak governu AMP uza atu ukun povo ho diak?
MA : Hau hateten ona, tenki halo planu desenvolvimentu ida diak. Li-liu tenki hahu husi komunidade. Tenki halo kontrola didiak, fiskalizasaun didiak para labele iha korupsaun. Korupsaun ne’e laos ita halo tiha korupsaun mak halo fali komisaun ida para kombate korupsaun. Ne’e laos nune’e.
Primeiru tenki monta sistema ida, labele foo dalan ba korupsaun. Monta ona sistema ne’e la foo dalan ba korupsaun, mais sei iha nafatin korupsaun balun. Entaun mak iha komisaun para kombate korupsaun. Laos loke dalan tiha ba korupsaun mak tau fali komisaun ida para kombate korupsaun. Ne’e atu bosok ema iha ne’ebe. Ne’e bosok ona. Loke dalan bobot ba korupsaun. Sosa foos mai la-hatene kontrola, fo projetu ba ema bar-barak laiha konkursu. Ne’e loke dalan boot ba korupsaun ona, depois mak dehan atu kombate korupsaun. Ne’e atu bosok povo ona.
Projetu bo-bot entrega deit laiha konkursu. Desizaun vontade, vontade se nian. Governante sira nian deit. Sira mak iha vontade. Vontade politika, desizaun politika, lei sira la respeita, konstituisaun sira la respeita. So-desizaun politika. Entaun desolve parlamentu. La-presiza hein ona. Tau parlamentu halo saida. Tuir vontade Xanana nian deit ona.
TP : Kontribuisaun ida oinsa mak partido Fretilin sei halo ba povo no nasaun, relasiona taktika politika ne’ebe Fretilin hatudu iha Parlamentu Nasional, ne’ebe dala-balun halo povo la-kontente?
MA : Hau la-fiar povo la-kontente. Se-Fretilin mak la-koalia, la-halo kritika, la-hatudu momos katak iha korupsaun bo-boot. Governu ne’e, sei halo aat liu tan.
Tamba Fretilin matan loke hela, matan moris, hare sasan kritika nafatin. Halo kritika mak nune’e. Agora, atu tuun mai luron para halo violensia, Fretilin lakohi.
Fretilin uza Tribunal de Rekursu para hare orsamentu ne’ebe aprova nar-naran. Tribunal de Rekursu foti desizaun la-tuir lei, la-tuir konstituisaun. Ne’e Fretilin nian servisu, laos ema seluk. Fretilin sei halo balansu ida para hatudu ba povo saida mak governu ida ne’e halo.
Riku soin povo nian ne’e, uza halo nusa. Uza para se mak atu sai riku. Ne’e Fretilin sei hatudu, povo ne’e loke matan. Para too eleisaun hatene lolos, atu vota ba se.
Ita hatene ona, agora dadaun ita hare, ministeriu sira ne’e nakonu ho asesor internasionais, balun Timor-oan mos sai fali internasionais, para manan osan bo-boot. 10, 15, 20 mill dollares ful-fulan. Laiha kualifikasaun, laiha kualidade para manan osan sira hanesan ne’e. Mais manan nafatin. Tamba saida, tamba amigo amiga ministra no ministru sira nian, ne’e mak tuur iha neba.
Ne’e mak Fretilin uza hodi halo politika, uza lei. Laos halo politika uza violensia lae! Ne’e Fretilin lakohi.
TP : Esperansa ida oinsa mak Fretilin iha, atu akontese eleisaun iha 2010?
MA : Fretilin kuandu halo funu durante 24 anos, barak ona mak la-fiar atu manan. Maibe Fretilin nunka lakon esperansa. Too referendum manan duni.
Agora naturalmente ita iha situasaun ida ke susar tamba ita iha osan para halo desenvolvimentu. Desenvolvimentu la-akontese. Ema lubun oan ida mak uza osan ne’e para sai riku. Povo tenki loke matan.
Fretilin nia esperansa no Fretilin nia serteza mak ne’e, se iha eleisaun foun, povo sei vota tuir dalan loos. Tamba iha 2007 povo foo vitoria ba Fretilin, maibe Fretilin la-ukun tamba ema hadau tiha ukun ne’e.
Povo iha 2010 iha eleisaun jerais, tenki foo fila fali vitoria ba Fretilin mais ho maioria ida ke ema labele hadau. Ne’e tenki iha domina parlamentu, tenki iha maioria absoluta, maioria kualifikado iha parlamentu. Ne’e para ema hadau poder mos labele. Se-foo nafatin vitoria ne’ebe laiha maioria absoluta, ne’e ema sei hadau nafatin poder.
TP : Stratejia oinsa mak Fretilin halao dadaun?
MA : Ami halo servisu dadaun. Ami halo reajustamentu strutural hahu husi vila, aldeia mai too distritu. Agora dadaun, bele dehan too fulan Junu, Jullu atu hotu. Ami preparadu para infrenta eleisaun.
TP : Eleisaun antisipa so akontese iha situasaun krize nomos Parlamentu Nasional la funsiona ho diak. Stratejia oinsa mak Fretilin atu uza para eleisaun bele akontese iha 2010?
MA : Bom, ikus liu dalan hothotu ami konfese para eleisaun antisipada ema lakohi. Ami bele husik parlamentu e sai husi parlamentu. Ami sai parlamentu para, la-presiza uza violensia. Fretilin dada-an husi parlamentu. Parlamentu laiha ona numeru para lao nafatin ba oin.
TP : Karik asaun ne’e konsagra iha lei ruma ou konstituisaun ?
MA : Ne’e, asaun politika. Ne’e ema ida labele bandu. Ne’e direitu. Komu direitu atu dada-an husi parlamentu, laiha ema ida mak obriga dehan lae, Ó laiha direitu. Hau iha direitu para tuur iha neba, no hau iha direitu para la-tuur iha neba.
TP : Asaun ne’e, karik la foo impaktu moris hakmatek ba povo. Tamba ita hare eleisaun liu ba, wainhira kampanhe sempre mosu asaun violensia ?
MA : 21 deputadu husik deit parlamentu, tamba sa iha violensia. Sei iha violensia tamba sira ne’ebe agora tuur iha poder ne’e, sira gosta deit mak violensia. Hau la-fiar katak, sira mos hakarak repete fali violensia. Hau la fiar.
Uluk sira akuza Fretilin tamba Fretilin mak governa. Agora sira atu akuza se fali para atu halo violensia. Akuza sira nia-an rasik.
TP : Konsensus nasional husi Fretilin ne’e, oinsa?
MA : Ami hakarak atu buka mekanismu para hare konsensus nasional iha areas bar-barak. Maibe se AMP nafatin la simu, ami labele obriga.
TP : Prosesu konsensu nasional, agora lao oinsa?
MA : Paradu hela. Sira lakohi, sira lasimu.
TP : Fretilin hatene razaun saida mak AMP la-simu konsensus nasional?
MA : Lae, sira la foo razaun. Sira dehan ne’e kontra konstituisaun deit. Uluk Fretilin ho maioria sira dehan katak, Fretilin labele ukun mesak. Agora sira halo tiha sira nian aliansa ukun tuir sira nian hakarak deit.
TP : Konsensus nasional ne’e, nia objetivu oinsa?
MA : Kuandu harí estadu ida. Estadu ne’e foin tinan 7. Atu harí riin ne’e tenki metin, para harí metin, tenki harí ho ema hothotu nia kontribuisaun. Se-lae, harí tiha hanesan Fretilin harí, seluk tama mai dehan atu halo reforma. Harí seidauk metin, atu reforma ona. Entaun aban bain rua Fretilin manan fali, entaun ida sira halo ne’e ami la-simu. Ami halo fali reforma, para reforma fali. Ne’e atu dura tinan hira. Ida tama ida sai. Ida tama foun ne’e halo fali reforma.
Iha reforma, kuandu buat ne’e riin metin ona. Ita iha sistema ida ke metin ona. Ita atu hadia mak halo reforma. Agora reforma sira nian ne’e, seidauk hametin atu reforma ona, tamba ne’e mak sira sobu deit. Sobu atu harí fali, la-hatene harí halo nusa mak copy fali Fretilin nian.
Sira dehan reforma jestaun finanseiru. Ami iha prosesu konsolidasaun hahu ona buat ne’e, tamba ami hatene ona, osan atu tama barak. Entaun atu halo konsolidasaun ba jestaun finanseiru. Ami mak hahu, sira kaer fali, enves konsolidasaun, halo reforma.
Agora sai saida. Osan ne’e hanesan be sulin ba, sulin mai deit, ema ida la kontrola. Sulin nar-naran deit hanesan udan boot mai ne’e. Osan komu barak hanesan udan boot mai ne’e entaun be sulin mota lori hotu ba tasi. Laiha ema ida kontrola.
Ne’e mak jestaun finanseiru. Ne’e laos jestaun. Depois selu asesor bar-barak la-halo buat ida. Tuur deit.
TP : Planu konsensus nasional ne’e halo ona konsultasaun ho Prezidente da Republika no parte Igreja?
MA : Dala barak ona. Prezidente da Republika mos apoia maibe nia labele obriga sira seluk. Prezidente da Republika rasik halo deskursu dala rua ou dala tolu koalia buat ne’e. Mais ne’e atu halo nusa. Nia rasik labele obriga.
Igreja, hau foin lalais ne’e, fulan ida ho balun. Hau rasik hasoru malu ho Bispo Dom Ricardo iha Dili nomos Bispo Dom Basilio iha Baukau. Ami koalia tempu naruk ba buat sira ne’e hotu.
Prezidente Lu-Olo mos hasoru malu ona ho Bispo Dom Ricardo no Bispo Dom Basilio. Bankada Fretilin mos hasoru malu ona ho Dom Ricardo, Dom Basilio foin marka tempu.
Tantu, laos dehan haluhan fali Igreja, lae.
TP : Oinsa ita boot nia mensajem ba povo TL?
MA : Povo tenki nafatin iha konfiansa. Li-liu tenki konfiansa nafatin ba Fretilin. Tamba sira seluk ne’e hatudu ona katak sira hetan oportunidade ida, sira uza osan ne’e ba sira nian benefisiu deit.
TP : Mensajem ba governu AMP?
MA : Hau mensajem ba sira diak-liu aprende lalais atu servi povo ne’e didiak. Se-lae povo mak sei hatun sira ho votos iha eleisaun. Governu so hatene organiza festa deit. Loron ita nian hotu, ita tenki halo festa.
Organisa festa mos la-halo konta tan. Osan ba festa 20 de Maio no 30 de Agustu um milliaun, sentu i vinte tall mill dolares. Ne’e uluk orsamentu ba ministeriu tolu nian ba tinan ida, iha hau nian tempu.
Agora sira gasta ba halo festa deit 20 de Maio no 30 de Agustus. Ne’e saida?, povo sei hamlaha, edukasaun lao la loos, saude aimoruk mos laiha. Labarik sira moris prematur mate tamba laiha ventilador.
Ventilador ne’e nia kustu 20 tall mill dolares. Gastu um milliaun halo festa husik labarik sira mate iha hospital tamba laiha ventilador. Ne’e loos mak ne’e, ukun loos mak ne’e. Ne’e la loos, ne’e atu bosok povo ho festa. Orsida lori Indonesia ida mai kanta, orsida Japoneza ida mai kanta, la-hatene orsida lori Portugues ida mai kanta. Ita hotu gosta musika, ita hotu gosta festa mais primeiru ita tenki hare ema ida nia vida. (*)
No comments:
Post a Comment